Κουρσκ 1943: Η μέρα που γονάτισαν τα άρματα του Χίτλερ

Του Νίκου Ζαβίτσα,

Η μάχη του Κουρσκ, που διεξήχθη από τις 5 Ιουλίου έως τις 23 Αυγούστου 1943, αποτελεί μία από τις πλέον καθοριστικές και αιματηρές συγκρούσεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ήταν η τελευταία μεγάλη γερμανική επίθεση στο Ανατολικό Μέτωπο και θεωρείται ευρέως η μεγαλύτερη μάχη τεθωρακισμένων στην ιστορία της στρατιωτικής τέχνης. Η αναμέτρηση αυτή μεταξύ των Ναζιστικών δυνάμεων και του Κόκκινου Στρατού είχε τεράστια στρατηγική και ψυχολογική σημασία, επηρεάζοντας άμεσα την πορεία του πολέμου.

Στις αρχές του 1943, η στρατιωτική κατάσταση στη Σοβιετική Ένωση είχε αρχίσει να αλλάζει. Μετά την καταστροφική ήττα της Βέρμαχτ στη μάχη του Στάλινγκραντ, ο γερμανικός στρατός είχε απολέσει μεγάλο μέρος του κύρους και της δυναμικής του. Η γερμανική αντεπίθεση είχε πλέον φτάσει σε σημείο κόπωσης, ενώ οι Σοβιετικοί απέκτησαν αυτοπεποίθηση και οργάνωση. Η Γερμανία, ωστόσο, δεν είχε εγκαταλείψει τις ελπίδες για νίκη στο Ανατολικό Μέτωπο. Ο Χίτλερ ήλπιζε ότι μία επιτυχής επίθεση εναντίον του σοβιετικού μετώπου στο Κουρσκ θα μπορούσε να αντιστρέψει τις εξελίξεις και να επιβάλει ένα νέο ισοζύγιο δυνάμεων.

Η σοβιετική διάταξη γύρω από την πόλη Κουρσκ σχημάτιζε ένα εξόγκωμα (ή «προεξοχή») που διείσδυε βαθιά στις γερμανικές γραμμές. Η γερμανική ηγεσία αποφάσισε να επιτεθεί από βορρά και νότο, με σκοπό να περικυκλώσει τις σοβιετικές δυνάμεις στην περιοχή. Η επιχείρηση έλαβε την κωδική ονομασία «Επιχείρηση Citadel».

Η μάχη χαρακτηρίστηκε από την τεράστια συγκέντρωση δυνάμεων. Από τη γερμανική πλευρά, συμμετείχαν περίπου 900.000 στρατιώτες, 2.700 άρματα μάχης και 2.000 αεροσκάφη, ενώ οι Σοβιετικοί παρέταξαν πάνω από 1.300.000 στρατιώτες, 3.600 άρματα και 2.400 αεροσκάφη. Ο Σοβιετικός στρατάρχης Γκεόργκι Ζούκοφ, ένας από τους σημαντικότερους στρατηγούς του πολέμου, είχε καταφέρει μέσω πληροφοριών (συμπεριλαμβανομένων και των βρετανικών κατασκοπευτικών πηγών μέσω της Επιχείρησης Enigma) να γνωρίζει εκ των προτέρων την ημερομηνία και τον άξονα της επίθεσης.

Ο Κόκκινος Στρατός εφάρμοσε μία εντυπωσιακή στρατηγική άμυνας σε βάθος. Οι Σοβιετικοί δημιούργησαν οκτώ γραμμές οχυρωμένων αμυνών με χαρακώματα, ναρκοπέδια, αντιαρματικά όπλα, συστοιχίες πυροβολικού και στρατηγικά κρυμμένες δυνάμεις εφεδρείας. Ήταν η πρώτη φορά στον πόλεμο που οι Σοβιετικοί δεν αιφνιδιάστηκαν, αλλά αντίθετα περίμεναν έτοιμοι για την αναμέτρηση.

Η έναρξη της επίθεσης (5–12 Ιουλίου 1943)

Η μάχη ξεκίνησε τα ξημερώματα της 5ης Ιουλίου με εκτεταμένους βομβαρδισμούς από τη Λουφτβάφε, οι οποίοι στόχευαν τα σοβιετικά αμυντικά έργα και τις επικοινωνίες. Ακολούθησαν επιθέσεις των τεθωρακισμένων μονάδων της Βέρμαχτ, τόσο από το βόρειο μέτωπο, υπό τον στρατάρχη Βάλτερ Μόντελ, όσο και από το νότιο, υπό τον στρατάρχη Έριχ φον Μάνσταϊν. Οι γερμανικές δυνάμεις πέτυχαν κάποιες τοπικές προωθήσεις, αλλά η πρόοδός τους επιβραδύνθηκε σημαντικά λόγω της σφοδρής σοβιετικής αντίστασης και των τεράστιων ναρκοπεδίων.

Οι Γερμανοί είχαν επενδύσει ιδιαίτερα στα νέα υπερτεχνολογικά άρματα Tiger και Panther, όμως αντιμετώπισαν προβλήματα αξιοπιστίας, μηχανικές βλάβες και δυσκολίες στις λασπώδεις σοβιετικές πεδιάδες. Αντίθετα, τα σοβιετικά άρματα T-34 ήταν πιο ευέλικτα και πιο εύκολα στην επισκευή και ανατροφοδότηση.

Η μάχη του Προχορόβκα (12 Ιουλίου 1943)

Η πιο κρίσιμη και διάσημη φάση της μάχης του Κουρσκ ήταν η σύγκρουση στο Προχορόβκα, στις 12 Ιουλίου. Εκεί, σε μια στενή πεδιάδα, συγκρούστηκαν πάνω από 1.200 άρματα μάχης. Από σοβιετικής πλευράς, συμμετείχε η περίφημη 5η Φρουρά Τεθωρακισμένων του στρατηγού Ροτμιτρόφ. Ήταν μια από τις πιο βίαιες αρματομαχίες που έχουν διεξαχθεί ποτέ, με τις μάχες να φτάνουν σε αποστάσεις μερικών δεκάδων μέτρων.

Παρά τις βαριές απώλειες των Σοβιετικών, η μάχη στο Προχορόβκα σταμάτησε την προέλαση των Γερμανών. Τα γερμανικά τεθωρακισμένα δεν κατάφεραν να διασπάσουν τις σοβιετικές γραμμές, και οι απώλειες ήταν τόσο βαριές που αναγκάστηκαν να αναστείλουν την επίθεση.

Σοβιετική αντεπίθεση και αντεπίδραση

Μετά την αποτυχία της Επιχείρησης Citadel, ο Κόκκινος Στρατός ανέλαβε την πρωτοβουλία των επιχειρήσεων. Στις 15 Ιουλίου ξεκίνησε η αντεπίθεση στο Οριόλ, ενώ ακολούθησαν επιθέσεις στο νότο που οδήγησαν στην απελευθέρωση του Μπέλγκοροντ και του Χάρκοβο τον Αύγουστο. Οι Σοβιετικοί προήλασαν σε βάθος δεκάδων χιλιομέτρων, εκμεταλλευόμενοι την εξάντληση και την απώλεια τεθωρακισμένων από τη γερμανική πλευρά. Από το φθινόπωρο του 1943 και εξής, η πρωτοβουλία στο Ανατολικό Μέτωπο ανήκε οριστικά στον Κόκκινο Στρατό.

Απώλειες και συνέπειες

Η μάχη του Κουρσκ ήταν εξαιρετικά αιματηρή. Οι γερμανικές απώλειες ανήλθαν σε πάνω από 200.000 στρατιώτες, 1.600 άρματα και περίπου 1.500 αεροσκάφη. Οι σοβιετικές απώλειες ήταν ακόμη μεγαλύτερες — περίπου 250.000–300.000 στρατιώτες, καθώς και εκατοντάδες κατεστραμμένα άρματα και αεροσκάφη. Ωστόσο, η Σοβιετική Ένωση είχε τη βιομηχανική ικανότητα και το ανθρώπινο δυναμικό να αναπληρώσει τις απώλειες γρηγορότερα από τη Γερμανία.

Σε στρατηγικό επίπεδο, η μάχη του Κουρσκ σήμανε: Το οριστικό τέλος των γερμανικών επιθετικών επιχειρήσεων στο Ανατολικό Μέτωπο, την έναρξη της μεγάλης σοβιετικής αντεπίθεσης, που τελικά οδήγησε στην απελευθέρωση της Ανατολικής Ευρώπης και στην κατάληψη του Βερολίνου, επιπλέον την ψυχολογική κατάρρευση του μύθου του αήττητου γερμανικού στρατού και τέλος τη σταδιακή αποδυνάμωση της Λουφτβάφε και της Τεθωρακισμένης Δύναμης της Βέρμαχτ.

Η μάχη του Κουρσκ δεν ήταν μόνο μία από τις μεγαλύτερες μάχες σε ανθρώπινο δυναμικό και οπλισμό, αλλά και μία στρατηγική καμπή στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Απέδειξε την αυξανόμενη υπεροχή του Κόκκινου Στρατού σε οργάνωση, τακτική και βιομηχανική υποστήριξη, ενώ ταυτόχρονα ανέδειξε τα όρια της γερμανικής πολεμικής μηχανής. Από τη στιγμή εκείνη και μετά, η Γερμανία μπήκε σε μία διαρκώς αμυντική θέση, οδηγούμενη σταδιακά στην ήττα. Η μάχη του Κουρσκ παραμένει μέχρι σήμερα αντικείμενο μελέτης για στρατηγούς, ιστορικούς και αναλυτές, καθώς συνδυάζει παραδοσιακή πολεμική τακτική με τις νέες μορφές πολέμου του 20ού αιώνα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Healy Mark (2011), Η μάχη του Κουρσκ (1943), η μεγαλύτερη μάχη τεθωρακισμένων, (μτφ. Στεργιόπουλος Βαγγέλης, Αναστασόπουλος Βασίλης), εκδ. Γκοβόστης
• Συλλογικό (2009), 1943 Η μάχη του Κουρσκ, Β’ παγκόσμιος πόλεμος (1939-1945), τα κυριότερα γεγονότα της μεγαλύτερης αναμέτρησης στην ιστορία, (μτφ. Κοκκάλας Νίκος), εκδ. Η Καθημερινή
• Κωνσταντίνος Ε. Αβτζιγιάννης (2003), Η μάχη του Κουρσκ, η μεγαλύτερη αρματομαχία της ιστορίας, εκδ. Επικοινωνίες Α.Ε.
• Η μάχη του Κουρσκ: Εκεί που οι Σοβιετικοί τσάκισαν τη ναζιστική μηχανή, in.gr, διαθέσιμο εδώ
• Η σκληρότερη σύγκρουση τανκς στην ιστορία. Ήταν η τελευταία ελπίδα του Χίτλερ μετά την ήττα στο Στάλινγκραντ. Ο σοβιετικός ελιγμός που σφράγισε την ήττα των Ναζί…, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
• Σαν σήμερα 5 Ιουλίου: Η μεγαλύτερη μάχη τεθωρακισμένων στην Ιστορία εξελίσσεται στις πεδιάδες του Κουρσκ, etnos.gr, διαθέσιμο εδώ
• Κουρσκ: Η μεγαλύτερη αρματομαχία όλων των εποχών! Σοβιετικοί κατά Γερμανών, militaire.gr, διαθέσιμο εδώ
• Μάχη του Κούρσκ (5-23 Ιουλ 1943), stratistoria.com, διαθέσιμο εδώ