Του Παναγιώτη Πάλλη,
Στην πέμπτη κατά σειρά ιστορία για την πολιτική στη Ρωμανία, θα μελετηθεί ο έρωτας ανάμεσα στον Λέοντα ΣΤ’ και στην Ζωή Ζαούτζη, ένας έρωτας ο οποίος στοίχισε στον Λέοντα, τις ήδη διαταραγμένες, σχέσεις με τον πατέρα του, αλλά κατάφερε και έσωσε την Μακεδονική δυναστεία από την εν μία νυκτί κατάρρευσή της. Ένας έρωτας που κατάφερε να νομιμοποιηθεί (χωρίς την έγκριση της εκκλησίας), αλλά διήρκησε λιγότερο από δύο χρόνια.
Ο Λέων, ως δεύτερος στην σειρά ηγεμόνας της νέας δυναστείας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, την οποία είχε εγκαινιάσει ο πατέρας του Βασίλειος Α’ ο Μακεδών, είχε την υποχρέωση να εξασφαλίσει την εξουσία για την οικογένειά του με την απόκτηση ενός γιου. Αυτός ήταν ο θεσμικός του ρόλος (όπως το αντιλαμβανόταν ο ίδιος). Ο Λέων πραγματοποίησε τέσσερις γάμους, από τους οποίους μόνον ο δεύτερος ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με τα αληθή συναισθήματά του, ενώ οι άλλοι τρεις ήταν καθαρά για πολιτικούς σκοπούς. Ο δεύτερος αυτός γάμος ήταν με την Ζωή Ζαούτζη και οφείλει σ’ αυτόν την σωτηρία της Μακεδονικής δυναστείας στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης αποτρέποντας την βίαιη εκθρόνιση ή ακόμα και τον θάνατο του Λέοντος. Πώς φτάσαμε, όμως, στον γάμο με την Ζωή;
Ο Λέων γεννήθηκε το 866 και ήταν ο δεύτερος γιος του Βασιλείου Α’. Ο πρωτότοκος γιος του, ο Κων/νος, πέθανε αιφνιδίως, οπότε αιφνιδίως ορίστηκε και ο Λέων για τον θρόνο. Γενικότερα, ο Βασίλειος είχε περισσότερη αδυναμία στον Κων/νο λόγω της μητέρας του Μαρίας την οποία ο Βασίλειος αναγκάστηκε να διαζευχθεί λόγω του πατέρα του, Μιχαήλ Γ’, ο οποίος του επέβαλε γάμο με την Ευδοκία Ιγγερίνα (η έπειτα μητέρα του Λέοντος ΣΤ’). Ο Λέων από την άλλη, για τον οποίο αμφέβαλλε ο Βασίλειος ότι ήταν δικό του παιδί, δεν είχε καλές σχέσεις με τον Μακεδόνα Αυτοκράτορα. Η εύρεση νύφης για τον Λέοντα κατέστη επιτακτική ανάγκη για την (άτυπη) κληρονομική διαδοχή στον θρόνο. Νύφη αναζητήθηκε και βρέθηκε (αρχικώς) στο πρόσωπο της Θεοφανούς, μιας όμορφης νέας από την οικογένεια των Μαρτινακίων. Η Θεοφανώ, παρά την διάκρισή της στον διαγωνισμό ομορφιάς, επελέγη κυρίως λόγω πολιτικών κριτηρίων λόγω της σταθερότητας που θα απερχόταν στον θρόνο, καθώς η ίδια δεν είχε κάποιους επίδοξους συγγενείς με φιλοδοξίες διεκδίκησης πολιτικών και πολιτειακών ρόλων.
Έτσι λοιπόν, το 882, ο Λέων, σε ηλικία 16 ετών αναγκάσθηκε να νυμφευθεί μια γυναίκα την οποία θέλησαν και επέλεξαν οι γονείς του για πολιτικούς σκοπούς. Όσον αφορά την συναίνεση του Λέοντος δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι, ωστόσο, κρίνοντας από την μετέπειτα συμπεριφορά του Βασιλείου απέναντί του και τις ταπεινώσεις που δέχθηκε από τον πατέρα του δεν διακρίνεται ένα περιβάλλον αποδοχής των «θέλω» του νεαρού νυμφίου. Ο Λέων φαίνεται να είχε εκφράσει τις αντιρρήσεις του δημόσια, οι οποίες φυσικά δεν εισακούσθηκαν, χρόνια αργότερα διηγήθηκε στον σύγκελλο Ευθύμιο: «οι της Συγκλήτου πάντες επίστανται ου κατ’ οικείαν θέλησιν ταύτην αγάγεσθαί με, αλλά δεδοίκοτα τον πατέρα και πάνυ ανιώμενον». Γιατί όμως αντέδρασε; Μήπως η νύφη δεν ικανοποιούσε τις απαιτήσεις του; Ή μήπως είχε αισθήματα για άλλη γυναίκα;. Το δεύτερο ερώτημα είναι δύσκολο να απαντηθεί καθώς δεν μας βοηθούν οι πηγές: δεν υπάρχει κάποια ερωτική σχέση του Λέοντος πριν την Θεοφανώ, ενώ τη σχέση του με την Ζωή, η οποία είναι επιβεβαιωμένο ότι υπήρχε ενώ ήταν έγγαμος, δεν μπορούμε να την χρονολογήσουμε ακριβώς.
Έναν χρόνο μετά τον γάμο, το 883, ο νεαρός διάδοχος κατηγορήθηκε από τον Θεόδωρο Σανταβαρηνό, ότι επιβουλευόταν την ζωή του πατέρα του. Έτσι, ο Βασίλειος τιμώρησε τον Λέοντα στερώντας του την εξουσία και περιορίζοντάς τον στην μονή Μαργαρίτη. Στο μεταξύ διάστημα, από τον γάμο του δηλαδή μέχρι και την «εξορία» του, είναι πιθανό να είχε γνωρίσει την Ζωή Ζαούτζη, καθώς ο πατέρας της, Στυλιανός, σταδιοδρομούσε στην αυλή του Βασιλείου ως πρωτοσπαθάριος. Κατά την απομόνωση του Λέοντος, η γυναίκα του Θεοφανώ, τον επισκεπτόταν ακολουθώντας το τυπικό της σωστής και παρηγορητικής συζύγου. Αναπόφευκτη εξέλιξη ωστόσο ήταν η απομάκρυνση του ζευγαριού. Η Θεοφανώ, μόνη της ως είχε μείνει, επικεντρώθηκε στην πνευματικότητα μακριά από τις επίγειες απολαύσεις. Όταν, 3 χρόνια μετά, το ζευγάρι ξανασυναντήθηκε (και επίσημα) μετά την απελευθέρωση του Λέοντος, ο τελευταίος συνάντησε μια άλλη γυναίκα από αυτήν που είχε αφήσει στο παλάτι, μια γυναίκα παραμελειμένη η οποία δεν τον έλκυε όσο παλιά. Έτσι, ο νεαρός Λέων, αναζήτησε αλλού την συντροφικότητα. Τα τινά είναι δύο: ή είχε ήδη γνωρίσει την νεαρή και όμορφη Ζωή ή την συνάντησε αφού απελευθερώθηκε. Σύνηψε σχέση μαζί της και διακινδύνεψε (ακόμα περισσότερο) την σχέση με τον πατέρα του. Στο μεταξύ, σημειωτέον, για την αθώωση του νεαρού διαδόχου και την απελευθέρωσή του, συνέβαλε ο Στυλιανός Ζαούτζης, ο οποίος έπεισε τον Βασίλειο να συγχωρήσει τον γιο του, ενώ του αποκάλυψε την αλήθεια για τον Θεόδωρο Σανταβαρηνό και την πλεκτάνη που είχε οργανώσει. Την επόμενη κιόλας μέρα ο Λέων είχε γυρίσει στο Παλάτι και στην εξουσία.
Ο Λέων ανεβαίνει στον θρόνο και έως τα Χριστούγεννα του 886 είχε τιμήσει τον Ζαούτζη με τον τίτλο του Μαγίστρου και το αξίωμα του Λογοθέτη του Δρόμου, ενώ μεταξύ Αυγούστου 891 και Μαΐου 893 του απένειμε τον τίτλο του Βασιλεοπάτορος καθιστώντας τον δεύτερο στην ιεραρχία. Ένα ακόμα γεγονός όμως σε διάστημα ενός μήνα από την απελευθέρωση του Λέοντος, απομάκρυνε ακόμα περισσότερο το ζευγάρι, η Θεοφανώ κατήγγειλε στον Βασίλειο ότι ο Λέων διατηρούσε παράνομη σχέση με την Ζωή Ζαούτζη. Ο Βασίλειος, ακούγοντας αυτό, αντέδρασε αρχικώς τιμωρώντας τον γιο του με ξυλοδαρμό αφήνοντάς τον αιμόφυρτο, ενώ διέταξε και τον γάμο της Ζωής με τον Θεόδωρο Γουζουνιάτη. Υπάρχει όμως ένα γεγονοτολικό πρόβλημα αναφορικά με την περίοδο σύναψης εξωσυζυγικής σχέσης του Λέοντος, είμαστε περιορισμένοι γεγονοτολικά καθώς μέσα σε ένα διάστημα 40 ημερών (20/07 – 29/08) [πρέπει να] έχουμε: γνωριμία (Λέοντος-Ζωής) – σύνδεση (Λέοντος-Ζωής) – ζηλοτυπία (Θεοφανούς) – ξυλοδαρμός Λέοντος – εύρεση συζύγου στην Ζωή. Όλα αυτά χρειάζονται, σίγουρα, περισσότερο από 40 ημέρες, για να μπορούμε να πούμε ότι, με αυτήν την σειρά, ανταποκρίνονται στη πραγματικότητα.
Μετά τον θάνατο του Βασίλειου (29/08/886) και την άνοδο του Λέοντος στον θρόνο, η Θεοφανώ παρέμεινε στο πλευρό του μονάχα τυπικά. Ο επικείμενος γάμος της Ζαούτζη από την άλλη ματαιώθηκε λόγω του θανάτου του Γουζουνιάτη, με αποτέλεσμα να αναθερμανθεί η σχέση τους με τον Λέοντα. Η Θεοφανώ διεκδίκησε τον Λέοντα και ζήτησε βοήθεια από τον Πατριάρχη Ευθύμιο ο οποίος, παρά τις προσπάθειές του, δεν κατάφερε να πείσει τον Αυτοκράτορα να γυρίσει στην νόμιμη σύζυγό του. Τέλος, ο θάνατος της μικρής κόρης του ζευγαριού αποτέλεσε το άκρον άωτον της σχέσης τους, οπότε και απομακρύνθηκαν ολοκληρωτικά (Λέων προς τον Πατριάρχη Ευθύμιο: «αφ’ ούπερ το παιδίον αυτής(!) ετεθνήκει, τούτο εν διανοία περιφέρει»).
Η Θεοφανώ τελικώς ζήτησε διαζύγιο από τον Λέοντα, με την εκκλησία ωστόσο να αρνείται να συναινέσει. Ο Λέων ήταν πια αποφασισμένος να μην κρατά κρυφή την σχέση του με την Ζωή κι’ ας μην κατάφερε να αποδεσμευθεί από έναν «νεκρό» γάμο. Έτσι, απεφάσισε να παραθερίσει με την Ζωή στο αυτοκρατορικό ενδιαίτημα στα Δαμιανού, στην Ευρωπαϊκή πλευρά του Βοσπόρου. Μεταξύ Αυγούστου και Νοεμβρίου το ζευγάρι μετέβη στο παλάτι στα Δαμιανού και αποφάσισαν να διανυκτερεύσουν. Κατά την διάρκεια της εκεί παραμονής τους, μέλη της οικογένειας της Ζωής «συμβούλιον ποιήσαντες» αποφάσισαν «τη νυκτί φονεύσαι τον βασιλέα». Η Ζωή, ακούγοντας τον θόρυβο των επίδοξων συνωμοτών ξύπνησε τον Λέοντα ο οποίος κατευθείαν επιβιβάστηκε σε πλοίο και μεταφέρθηκε στο παλάτι. Οι συνωμότες φαίνεται να συνέλαβαν την ιδέα της δολοφονίας και την ίδια νύκτα ήταν έτοιμοι να την υλοποιήσουν. Ο Συμεών Λογοθέτης αναφέρει πως η Ζωή διέκρινε τις κινήσεις των επίδοξων δολοφόνων «… και την ταραχήν ακούσασα δια της θυρίδος προσβλεψάμενη αυτούς κατεσίγαζεν», δύσκολα όμως να διέκρινε φιγούρες μέσα στο σκοτάδι. Πιθανόν, τα μέλη της οικογένειας της Ζωής να είχαν ετοιμάσει από καιρό το σχέδιο δολοφονίας, αλλά αποφάσισαν να υλοποιηθεί την ίδια μέρα που το ζεύγος θα βρισκόταν στα Δαμιανού. Η Ζωή μπορεί να γνώριζε τα σχέδια των συγγενών της, αλλά αμφέβαλλε έως ότου η απειλή έγινε ορατή. Ενημέρωσε ταχύτατα τον Λέοντα και γρήγορα κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη. Η Ζωή, στο δίλημμα Λέων ή οικογένεια, έκλινε υπέρ της ζωής του αγαπημένου της.
Αφού οι σχέσεις του Λέοντος με τον Στυλιανό διαταράχθηκαν μετά το συμβάν, ο Λέων έθεσε παραδυναστεύων του τον Σαμωνά και απομάκρυνε τον Ζαούτζη. Στο μεταξύ είχε φύγει από την ζωή και η νόμιμη σύζυγος του Λέοντος, η Θεοφανώ, και άφησε το πεδίο ελεύθερο για τον γάμο των δύο ερωτευμένων. Τον Μάιο του 896 «στέφει Λέων ο βασιλεύς την θυγατέρα του Ζαούτζα Ζωήν και ευλογείται παρά του κληρικού του παλατίου ω επίκλη Σινάπης». Ο γάμος αυτός ήταν παράνομος για την εκκλησία καθώς κάλυπτε προγενέστερη μοιχεία, ενώ ο ιερέας που τέλεσε το μυστήριο καθαιρέθηκε.
Η ένωση αυτή υπήρξε βραχύβια, διαρκώντας μονάχα 20 μήνες, καθώς διεκόπη από τον θάνατο της Αυγούστας το 899/900. Οι σχέσεις του κράτους με την εκκλησία δοκιμάστηκαν από όταν ο Λέων απεφάσισε να νομιμοποιήσει την σχέση με την παλλακίδα του. Όπως και να ‘χει η Ζωή χάρισε την ζωή στον αγαπημένο της, αλλά και στην δυναστεία του. Προς τιμήν της ο Αυτοκράτορας έχτισε ναό, την Αγία Ζωή, αποδίδοντας στην αγαπημένη του όσα θεωρούσε ότι της άρμοζαν. Έτσι, μετά από δοκιμασίες που πέρασαν και οι δύο, από «εξορίες», ξυλοδαρμούς και αναγκαστικούς γάμους, εν τέλει νυμφεύθηκαν… αλλά όλα αυτά, μόνο για 20 μήνες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Νικολάου Κατερίνα (2021), Έρωτας και πολιτική στο Βυζάντιο, επτά ιστορίες, εκδ. Κανάκη
- Herring Judith (2020), Τι είναι το Βυζάντιο, εκδ. Gutenberg
- Treadgold Warren(2024), Βυζάντιο, μια συνοπτική ιστορία, εκδ. Πεδίο
