Της Ευγενίας Ζαφείρη,
Η Μέση Ανατολή βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο της διεθνούς προσοχής, καθώς το Ιράν διανύει μια περίοδο χωρίς ιστορικό προηγούμενο: ένα εκρηκτικό μείγμα εσωτερικής δυσαρέσκειας, οικονομικής ασφυξίας, ιδεολογικής κόπωσης και εξωτερικών απειλών έχει φέρει τη χώρα στο χείλος μιας κρίσης επιβίωσης για το ισχύον καθεστώς. Οι πρόσφατες επιθέσεις μεταξύ Ισραήλ και Ιράν, η πολιτική απομόνωση της Τεχεράνης, αλλά και η κοινωνική κόπωση στο εσωτερικό, αναδεικνύουν ένα εύλογο ερώτημα: βρίσκεται η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν μπροστά στο τέλος της; Και αν ναι, τι μπορεί να ακολουθήσει;
Τα τελευταία χρόνια, το Ιράν αντιμετωπίζει μια σταδιακή αλλά βαθιά αποσύνθεση της θεοκρατικής του νομιμοποίησης. Η δολοφονία της Μαχσά Αμινί το 2022 λειτούργησε ως καταλύτης για ένα ευρύτερο κίνημα αντίστασης στη θεσμοθετημένη καταπίεση, ιδίως εις βάρος των γυναικών. Οι μαζικές διαδηλώσεις που ακολούθησαν —υπό το σύνθημα «Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία»—δεν ήταν απλώς αντιδράσεις απέναντι στο καθεστώς, αλλά μια εκδήλωση βαθιάς κοινωνικής κόπωσης, η οποία συνεχίζεται έως σήμερα, παρά τη βίαιη καταστολή. Παράλληλα, η οικονομία του Ιράν καταρρέει: ο πληθωρισμός ξεπερνά το 40%, η ανεργία παραμένει υψηλή, και το νόμισμα υποτιμάται διαρκώς. Η διεθνής απομόνωση, οι κυρώσεις και η διαφθορά έχουν πλήξει κάθε ίχνος εμπιστοσύνης στο εσωτερικό της χώρας.
Απέναντι σε αυτή την αποσύνθεση, το καθεστώς δεν επιδεικνύει ευελιξία ή προσαρμογή, αλλά κλείνεται ακόμη περισσότερο στον αυταρχισμό. Ο Ανώτατος Ηγέτης, Αλί Χαμενεΐ, ηλικίας πλέον 86 ετών, παραμένει αμετακίνητος στην εξουσία και δηλώνει ότι «θα πεθάνει ως μάρτυρας παρά να παραδοθεί». Οι πρόσφατες πληροφορίες αποκαλύπτουν ότι έχει αποσυρθεί σε υπόγειο καταφύγιο, αποφεύγοντας οποιαδήποτε ηλεκτρονική επικοινωνία, ενώ τα δημόσια μηνύματά του βιντεοσκοπούνται και μεταδίδονται μέσω αυστηρά ελεγχόμενου περιβάλλοντος. Παράλληλα, έχει ενεργοποιήσει μυστικό σχέδιο διαδοχής, υποδεικνύοντας στο Συμβούλιο των Εμπειρογνωμόνων τρία εναλλακτικά πρόσωπα ως δυνητικούς διαδόχους, χωρίς να περιλαμβάνεται ο γιος του Μοτζτάμπα, προκειμένου να αποφύγει την εικόνα μιας δυναστικής μετάβασης. Ωστόσο, η απουσία ενός καθολικά αποδεκτού διαδόχου εξακολουθεί να δημιουργεί ανασφάλεια και τριγμούς ακόμα και εντός του μηχανισμού εξουσίας. Παράλληλα, το πανίσχυρο Σώμα των Φρουρών της Επανάστασης (IRGC) έχει μετατραπεί σε πραγματική σκιώδη κυβέρνηση: ελέγχει τις ένοπλες δυνάμεις, την οικονομία, αλλά και την εξωτερική πολιτική. Το ενδεχόμενο μιας μεταβατικής κατάστασης, όπου το IRGC θα μετατραπεί σε πολιτικοστρατιωτικό πυλώνα εξουσίας αντικαθιστώντας σταδιακά τους θρησκευτικούς θεσμούς, δεν είναι απλώς πιθανό σενάριο.
Το ερώτημα, λοιπόν, είναι τι θα μπορούσε να προκύψει μετά από μια πιθανή κατάρρευση ή έστω ένα μετασχηματισμό του καθεστώτος. Στο τραπέζι βρίσκονται αρκετά σενάρια. Το πιο δραματικό είναι αυτό της απόλυτης κατάρρευσης, που θα οδηγούσε σε ένα κενό εξουσίας, ενδεχομένως σε εμφύλιο ή σε εθνοτική διάσπαση, καθώς ομάδες όπως οι Κούρδοι ή οι Αζέροι ήδη διεκδικούν μεγαλύτερη αυτονομία. Ωστόσο, αυτό το σενάριο, αν και θελκτικό για τους εχθρούς του Ιράν, παραμένει δύσκολο να πραγματοποιηθεί λόγω της γεωγραφικής και κοινωνικής δομής της χώρας. Ένα πιο ρεαλιστικό σενάριο είναι ο μετασχηματισμός: είτε μέσω της σταδιακής περιθωριοποίησης του θρησκευτικού στοιχείου και της ανάδειξης στρατιωτικών ή τεχνοκρατών στην ηγεσία, είτε μέσα από έναν έλεγχο της κρίσης από το IRGC, με απώτερο στόχο τη διατήρηση της σταθερότητας και των οικονομικών συμφερόντων του.
Τον Ιούνιο του 2025, η ένταση μεταξύ Ιράν και Ισραήλ κλιμακώθηκε δραματικά, εισάγοντας την κρίση σε έναν ανοιχτό, πολυμέτωπο πόλεμο. Στις 13 Ιουνίου, στο πλαίσιο της επιχείρησης «Rising Lion», η Ισραηλινή Αεροπορία εξαπέλυσε επίθεση σε περισσότερα από 100 στρατιωτικά και πυρηνικά σημεία στην Τεχεράνη, τη Νατζάντ, την Ισφαχάν και άλλες μεγάλες πόλεις, με στόχο εγκαταστάσεις ουρανίου και ανώτατους αξιωματούχους του IRGC. Η επίθεση σηματοδότησε την πιο άμεση επίθεση του Ισραήλ σε ιρανικό έδαφος εδώ και δεκαετίες, προκαλώντας έκρηξη ανθρώπινης και υλικής καταστροφής—σύμφωνα με ιρανικές και διεθνείς αναφορές, οι νεκροί ξεπέρασαν τους 220, με εκατοντάδες τραυματίες και σημαντικές υλικές ζημιές, ακόμα και σε νοσοκομεία και πολιτικές υποδομές .
Η ιρανική απάντηση ήρθε άμεσα και έγινε με πρωτοφανή ορμή: εκτοξεύτηκαν περίπου 180 βαλλιστικοί πύραυλοι και πάνω από 100 μη επανδρωμένα αεροσκάφη εναντίον ισραηλινών πόλεων και στρατιωτικών μονάδων, με αποτέλεσμα τουλάχιστον 25 θύματα και πάνω από 2.300 τραυματίες στο Ισραήλ . Η χρήση προηγμένων συστημάτων Πυραυλικής Άμυνας όπως το Iron Dome περιόρισε κάπως τις ζημιές, αλλά η ψυχολογική επίδραση και η κοινωνική αναταραχή ήταν έντονες .
Στις 22 Ιουνίου, οι Ηνωμένες Πολιτείες εισήλθαν ενεργά στον πόλεμο, πλήττοντας με βομβαρδιστικά B‑2 τρεις μεγάλες ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις—Φορντό, Νατάνζ και Ισφαχάν—χρησιμοποιώντας βόμβες bunker‑busters. Ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ δήλωσε ότι «το Φορντό έχει πάψει να υπάρχει», υπογραμμίζοντας τη συμμετοχή των ΗΠΑ σε μια ευθεία στρατιωτική δράση του Ισραήλ κατά του Ιράν . Η κλιμάκωση αυτή πυροδότησε διεθνή ανησυχία για περιφερειακή εξάπλωση.Μαχητικές ομάδες όπως οι Houthi στην Υεμένη ανταποκρίθηκαν με ρίψεις πυραύλων προς το Ισραήλ, ενώ γειτονικές χώρες έκλεισαν τον εναέριο χώρο τους και οι πετρελαϊκές τιμές εκτοξεύτηκαν στα ύψη .
Η εκτίναξη των τιμών του πετρελαίου, που ξεπέρασαν τα 140 δολάρια ανά βαρέλι, προκάλεσε άμεσες επιπτώσεις στην αμερικανική οικονομία, επαναφέροντας πολύ γρήγορα τον εφιάλτη του πληθωρισμού και ασκώντας πίεση στην Ομοσπονδιακή Τράπεζα να επανεξετάσει τη νομισματική της πολιτική. Οι αυξημένες τιμές στα καύσιμα και στα βασικά αγαθά δημιούργησαν νέο κύμα κοινωνικής δυσαρέσκειας στο εσωτερικό των ΗΠΑ, ενώ η ενεργή συμμετοχή της Ουάσινγκτον στη σύγκρουση άνοιξε μέτωπα σε διεθνές επίπεδο. Χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία, που εξαρτώνται ενεργειακά από το ιρανικό πετρέλαιο, αντέδρασαν έντονα, κατηγορώντας τις ΗΠΑ για μονομερή επέμβαση που διακινδυνεύει την παγκόσμια σταθερότητα. Οι σχέσεις της Αμερικής με παραδοσιακούς συμμάχους στον Κόλπο, όπως η Σαουδική Αραβία, τέθηκαν επίσης σε δοκιμασία, καθώς Ριάντ και Αμπού Ντάμπι πιέζονται ανάμεσα στη συμμαχία τους με τη Δύση και στην ανάγκη διατήρησης ισορροπίας στην περιοχή τους.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, η κρίση έχει οδηγήσει σε μαζική αναταραχή στις αγορές, με ισχυρούς τριγμούς στο παγκόσμιο εμπόριο, αυξημένες ναυτιλιακές καθυστερήσεις στα Στενά του Ορμούζ και κύματα πληθωρισμού ιδιαίτερα στις πιο ευάλωτες οικονομίες της Αφρικής και της Νότιας Ασίας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται αντιμέτωπη με νέα ενεργειακή αβεβαιότητα, ενώ ανθρωπιστικές οργανώσεις προειδοποιούν για επερχόμενες επισιτιστικές κρίσεις λόγω των διακοπών στις εμπορικές αλυσίδες και της εκτίναξης του κόστους μεταφοράς αγαθών. Η παγκόσμια κοινότητα βλέπει πλέον με ιδιαίτερη ανησυχία όχι μόνο την κλιμάκωση ενός ενδεχόμενου περιφερειακού πολέμου, αλλά και τη σταδιακή αποσταθεροποίηση του διεθνούς συστήματος.
Το Ιράν βρίσκεται, ίσως περισσότερο από ποτέ, στο μεταίχμιο μιας ιστορικής αλλαγής. Η εσωτερική αποσταθεροποίηση, η άνευ προηγουμένου στρατιωτική σύγκρουση με το Ισραήλ και η εμπλοκή των ΗΠΑ δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα που απειλεί να αναδιαμορφώσει όχι μόνο το εσωτερικό πολιτικό τοπίο του Ιράν, αλλά και την ισορροπία δυνάμεων στη Μέση Ανατολή. Ταυτόχρονα, η παγκόσμια κοινότητα παρακολουθεί με αυξανόμενη ανησυχία. Η αστάθεια στην περιοχή έχει ήδη πυροδοτήσει οικονομικές αναταράξεις, γεωπολιτικούς επαναπροσδιορισμούς και σοβαρούς φόβους για κλιμάκωση πέρα από τα σύνορα της περιοχής. Σε έναν κόσμο που ήδη δοκιμάζεται από ενεργειακές, και όχι μόνο, κρίσεις, οικονομική ανασφάλεια και δύο εν ενεργεία πολέμους, η πορεία του Ιράν γίνεται ζήτημα διεθνούς σημασίας, με συνέπειες που θα καθορίσουν το μέλλον πολλών ακόμη χωρών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Strikes on Iran mark Trump’s biggest, and riskiest, foreign policy gamble, Reuters, διαθέσιμο εδώ
-
Citi sees oil prices of $75-$78/bbl if war disrupts 1.1 mln bpd of Iran’s oil exports, Reuters, διαθέσιμο εδώ
