Toυ Παναγιώτη Πάλλη,
Στο Δ’ μέρος, αναφορικά με τις επιρροές του έρωτα στην πολιτική σκηνή του Βυζαντίου, θα ασχοληθούμε με την υπόθεση του Κωνσταντίνου ΣΤ’. Ο νεαρός Αυτοκράτωρ, θέλοντας και μη, έπεσε θύμα της αλαζονείας και της μεγαλομανίας της μητέρας του Ειρήνης για την εξουσία. Βρισκόμαστε στο έτος 797, όταν μετά από χρόνιες μηχανορραφίες η Ειρήνη η Αθηναία καταφέρνει να ανέλθει στην ανώτατη θέση της ιεραρχίας, και να γίνει η πρώτη γυναίκα Βασιλεύς Ρωμαίων. Η βασιλεία της διήρκησε μέχρι το 802, στις 31 Οκτωβρίου, οπότε ανετράπη από τον Λογοθέτη του Γενικού Νικηφόρο, ο οποίος έδωσε τέλος στην δυναστεία των Ισαύρων. Πως φτάσαμε όμως σε αυτό το σημείο;
Ο Λέων Δ’, σύζυγος της Ειρήνης της Αθηναίας, φεύγει από την ζωή στις 8 Σεπτεμβρίου του έτους 780, αφήνοντας τον θρόνο στον ανήλικο τότε γιο του, τον Κωνσταντίνο, ο οποίος, είχε κηρυχθεί συμβασιλέας για την κατοχύρωση της διαδοχής, δεν μπορούσε λόγω ηλικίας να κυβερνήσει το κράτος, με αποτέλεσμα να λάβει να καθήκοντα η μητέρα του Ειρήνη ως συμβασιλέας και όχι ως επίτροπος. Όταν ο μικρός Κωνσταντίνος γινόταν 16 ετών, τότε η μητέρα του θα έπρεπε να αποσυρθεί και να δώσει τα ηνία της Αυτοκρατορίας στον γιο της. Ωστόσο, λόγω της μεγαλομανίας και της εμμονής της να διατηρήσει την εξουσία, προέβη σε πράξεις «πολιτικά αδόκιμες». Η Ειρήνη προσπάθησε με κάθε τρόπο να ακυρώσει και να υπονομεύσει τον υιό της, ρίχνοντας τον στα μάτια του λαού και του στρατού. Αυτό το πέτυχε μπλέκοντας τον σε μια ερωτική ιστορία κατά την οποία ο Κων/νος δεν ήταν ώριμος και έτοιμος να διαχειριστεί.
Αφού, η Ειρήνη είχε καταφέρει να απαλλαγεί από τους μικρότερους αδελφούς του Κων/νου, οι οποίοι ήταν ανακηρυγμένοι Καίσαρες, έθεσε ευθύνες, διοικητικές και στρατιωτικές, σε ανθρώπους της εμπιστοσύνης της, ευνούχους, οι οποίοι λόγω της μη-αρτιμελούς υπόστασής τους δεν θα μπορούσαν να εναντιωθούν απέναντί της και με συνωμοσίες να την ανατρέψουν ούτως ώστε να ανέλθουν εκείνοι στην εξουσία (οι ευνούχοι δεν μπορούσαν νομικά να ανέβουν στον αυτοκρατορικό θρόνο). Σύγχρονοι ιστορικοί αποκαλούν αυτήν την «κυβέρνηση» ως την «Βασιλεία των ευνούχων» -«Ειρήνης δε τότε τα σκήπτρα της βασιλείας κρατούσης και τον παίδα αναμαθούσης ευνούχων είναι, ως παρά των γονέων ευνουχισθέντα, ανελάβετο, και δι’ ολίγου πρώτος εν τοις οικείοις πάντων γίνεται» (Βίος Νικήτα Πατρικίου).
Τα πρώτα χρόνια της εξουσίας της Ειρήνης η εξωτερική πολιτική δεν ήταν πάντα επιτυχημένη. Το 782, σύνηψε ειρήνη με τους Άραβες, οι οποίοι απειλούσαν τις Μ/Ασιατικές ακτές της Αυτοκρατορίας. 30 χρόνια πριν, ο πεθερός της -Κων/νος Ε’- είχε χάσει το εξαρχάτο της Ραβέννας (751), όταν οι Λομβαρδοί προήλαυναν στην Ιταλική χερσόνησο. Τότε, ο Πάπας Στέφανος Β’ ζήτησε βοήθεια από τον Φράγκο Βασιλιά Πιπίνο τον Βραχύ, ο οποίος, νικώντας τους Λομβαρδούς, έπεισε τον Βασιλιά τους, Αϊστούλφο, να παραδώσει στον Πάπα τα εδάφη του Δουκάτου της Ρώμης και στο Βυζάντιο την Βενετία και την Ιστρία. Ο Κων/νος Ε’ αποπειράθηκε τότε να αντιμετωπίσει τα αναδυόμενα προβλήματα Βυζαντίου και Δύσης με διπλωματικό τρόπο. Πρότεινε την επιγαμία μεταξύ Λέοντος Δ’ (έπειτα σύζυγο της Ειρήνης) και της κόρης του Πιπίνου. Η επιγαμία αυτή δεν τελεσφόρησε.
Στα ίδια μονοπάτια κινήθηκε λοιπόν και η Ειρήνη η Αθηναία. Έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Λέοντος, στέλνει Βυζαντινή πρεσβεία στον Καρλομάγνο (γιο του Πιπίνου) για να διαπραγματευτεί το χέρι της κόρης του Ροτρούδης για τον γιο της. Πιθανόν, το συνοικέσιο αυτό να είχε δρομολογηθεί ήδη από τον Λέοντα, όπως και να ‘χει όμως, δεν πέτυχε. Ο Καρλομάγνος, παρά τις συμφωνίες, κατευθυνόταν κατακτητικά προς την Νότια Ιταλική χερσόνησο, απειλώντας τις εδαφικές κτήσεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 2-3 χρόνια αργότερα, ο επικείμενος γάμος μεταξύ Ροτρούδης και Κων/νου, αποτελούσε παρελθόν. Το ποιος ακύρωσε το συνοικέσιο είναι ζήτημα, το οποίο έχει απασχολήσει τους μελετητές, ωστόσο, όπως και να ‘χει, αποφεύχθηκε μια «ένωση» η οποία θα απωθούσε την Ειρήνη από την εξουσία, γεγονός που η ίδια δεν ήταν διατεθειμένη να δεχθεί.
Η Ειρήνη, λοιπόν, αποφάσισε να βρει η ίδια μια γυναίκα για τον γιο της. Έστειλε έτσι τον Πρωτοσπαθάριο Θεοφάνη στο χωριό Άμνια του θέματος των Αρμενιακών και εκείνος, το φθινόπωρο του 788, έφερε στην Κωνσταντινούπολη την Μαρία, την γυναίκα με την οποία η Ειρήνη πάντρεψε τον γιο της. Ο τελευταίος δεν ήταν τόσο ικανοποιημένος από αυτήν την εξέλιξη καθώς είχε δεθεί στενά με την ιδέα πως θα παντρευόταν μια πριγκίπισσα της Δύσης (δεν είχε δεθεί με την ίδια την Ροτρούδη, καθώς δεν την είχε καν συναντήσει). Ωστόσο, ο Κωνσταντίνος έμεινε έκπληκτος από την ομορφιά της Μαρίας και έτσι οι δύο μελλόνυμφοι συναίνεσαν στον επικείμενο γάμο. Ο Κων/νος βρέθηκε έτσι στα 17 του παντρεμένος με μια γυναίκα για την οποία δεν γνωρίζουμε τα αισθήματά του (παρά την έκπληξη του όσον αφορά την ομορφιά της Μαρίας, άλλωστε και αυτός ο γάμος δεν ήταν τίποτα παραπάνω από μια επιγαμία), την οποία του «βρήκε» η μητέρα του.
Θέλοντας να ανεξαρτητοποιηθεί από το «κύκλωμα» της Ειρήνης, την απομάκρυνε από το παλάτι. Αυτή η σύγκρουση μεταξύ τους δεν διήρκησε πολύ. Η Ειρήνη κατάφερε και έπεισε τον Κων/νο να την δεχθεί πίσω. Έτσι ξεκίνησε μια πορεία «πτώσης» του Κων/νου, με πρωτεργάτη την ίδια του την μητέρα η οποία για να μπορεί να ελέγχει τον γιο της και να καταρρακώσει την εικόνα του στον λαό και στον στρατό επέλεξε να τον χτυπήσει στα συναισθήματά του και στον γάμο τον οποίο η ίδια είχε επιβάλει. Στόχος της Ειρήνης ήταν η δημόσια καταδίκη του γιου της. Κατάφερε να πείσει τον Κωνσταντίνο να απομακρυνθεί από την Μαρία και να ερωτευθεί την Θεοδότη, η οποία υπηρετούσε ως Κουβικουλαρία στον γυναικωνίτη. Ο Κων/νος από την άλλη, ήταν απογοητευμένος από τον γάμο του με την Μαρία, καθώς η τελευταία του είχε χαρίσει μόνο δύο κόρες, και όχι τον επιθυμητό άρρενα διάδοχο. Έτσι, παίρνει την απόφαση να πάρει διαζύγιο από την νόμιμη γυναίκα του και να παντρευτεί την ερωμένη του – γεγονός που συναντάται πρώτη φορά στην ιστορία του Βυζαντινού κράτους – . Ο νεαρός Αυτοκράτορας επικαλέστηκε πως η Μαρία προσπάθησε να τον δηλητηριάσει, εμφανίζοντας «φυτευτά» φιαλίδια δηλητηρίου. Ο Πατριάρχης δεν δέχθηκε το κατηγορητήριο και αρνήθηκε την λύση αυτού του γάμου. Ο Κωνσταντίνος ωστόσο πήρε διαζύγιο (η εκκλησία δεν είχε έτσι κι αλλιώς λόγο πάνω σε αυτό) και έκανε Αυγούστα την «μοιχαλίδα» του -έναν τίτλο τον οποίο δεν είχε δώσει στην Μαρία. Έτσι, σιγά σιγά, φαινόταν όλο και πιο προκλητικός στα μάτια του κόσμου και η Ειρήνη πετύχαινε όλο και πιο πολύ τον στόχο της.
Μερίδα της εκκλησίας είχε εναντιωθεί στον Κων/νο, ενώ μετά από ψευδείς φήμες του Σταυράκιου περί ματαίωσης εκστρατείας εναντίον των Αράβων, ο λαός είδε την ανευθυνότητα του Αυτοκράτορα απέναντι στις εδαφικές τους διεκδικήσεις. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την απώλεια του άρρενα διαδόχου προκάλεσαν την πτώση του Κων/νου. Γιατί; Γιατί ένας πετυχημένος στρατηλάτης Αυτοκράτορας με διάδοχο θα ήταν δύσκολο να πέσει στα μάτια του λαού και του στρατού. Ο κίνδυνος γινόταν όλο και πιο φανερός για τον Κων/νο μέχρις ότου αποφάσισε να αποδράσει στην Μικρά Ασία και να φυγαδεύσει την Θεοδότη. Εν τέλει, συνελήφθη, επεστράφη στην Κωνσταντινούπολη και τυφλώθηκε. Τον δεκαπενταύγουστο του 797, λοιπόν, η Ειρήνη λαμβάνει τον τίτλο του άρρενα ηγεμόνα και αναλαμβάνει την ανώτατη αρχή ως η πρώτη γυναίκα που άσκησε ιδίω ονόματι την εξουσία. Η Ειρήνη, ελέγχοντας και χρησιμοποιώντας τα συναισθήματα του γιου της, ίσως να μην πέτυχε την πλήρη ταπείνωσή του στα μάτια του κόσμου, πέτυχε όμως να προκαλέσει αμφισβήτηση και δυσαρέσκεια. Οι Βυζαντινοί, λοιπόν, στερήθηκαν έναν Αυτοκράτορα χωρίς ωστόσο να συνειδητοποιήσουν ότι τα ηνία της εξουσίας περνούσαν σε μια γυναίκα, η οποία είχε παρακάμψει ή απωλέσει το κυριότερο έμφυλο χαρακτηριστικό της· την μητρότητα.
EΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Νικολάου Κατερίνα, (2021), Έρωτας και πολιτική στο Βυζάντιο, επτά ιστορίες, Αθήνα: εκδ. Κανάκη
- Herring Judith (2020), Tι είναι το Βυζάντιο, Αθήνα: Gutenberg
- Treadgold Warren (2024), Βυζάντιο, μια συνοπτική ιστορία, Aθήνα: εκδ. Πεδίο
