Της Αγγελικής Τσιούντσιουρα,
Τον Μάιο του 2024 μετά από τετραετή διαπραγμάτευση και πολιτικές συγκρούσεις, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο υιοθέτησε το Νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο. Η εν λόγω δέσμη κανονιστικών κειμένων συνιστά τη σημαντικότερη θεσμική μεταρρύθμιση του κοινού ευρωπαϊκού συστήματος ασύλου από την προσφυγική κρίση του 2015-2016. Το νέο πλαίσιο φιλοδοξεί να εναρμονίσει τη νομολογία, να ενισχύσει τα εξωτερικά σύνορα της Ένωσης και να εξασφαλίσει μεγαλύτερη αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών-μελών, επιδιώκοντας ταυτόχρονα μια αποτελεσματικότερη εξωτερική πολιτική στο πεδίο της μετανάστευσης. Το Σύμφωνο βασίζεται σε τέσσερις πυλώνες: ασφάλεια συνόρων, επιτάχυνση διαδικασιών, δίκαιη κατανομή ευθυνών και διεθνής συνεργασία. Στον πυρήνα του συστήματος τοποθετείται μια πολύπλοκη και επιταχυνόμενη διαδικασία εξέτασης αιτήσεων ασύλου, στην οποία προτάσσονται η ταυτοποίηση, ο έλεγχος ασφαλείας, και η κρίση επιλεξιμότητας στα σύνορα.
Νομικές Καινοτομίες και Ερμηνευτικά Ζητήματα
Μία από τις πλέον προβληματικές νομικές επιλογές του Συμφώνου είναι η γενίκευση του λεγόμενου τεκμηρίου μη εισόδου (Vermut der nicht-Einreise). Η νομική αυτή κατασκευή βασίζεται στην αντίληψη ότι ένας αιτών άσυλο ο οποίος βρίσκεται στη «ζώνη διέλευσης» των συνόρων δεν έχει νομικά εισέλθει στο έδαφος της ΕΕ. Ως αποτέλεσμα, παρέχεται η δυνατότητα κράτησης χωρίς τις πλήρεις εγγυήσεις που προβλέπονται στο ενωσιακό και διεθνές δίκαιο. Η νομολογία του ΕΔΔΑ (π.χ. υποθέσεις Amuur και N.D. και N.T. κατά Ισπανίας) θέτει σοβαρά ερωτήματα ως προς τη συμβατότητα αυτών των πρακτικών με τα άρθρα 3 και 5 της ΕΣΔΑ.
Επιπλέον, η ενίσχυση του μηχανισμού ταχείας επιστροφής και η διεύρυνση της έννοιας του ασφαλούς τρίτου κράτους—χωρίς αναγκαστικά ατομική αξιολόγηση—εγείρουν κινδύνους για παραβίαση της αρχής της μη επαναπροώθησης (non-refoulement), θεμελιώδους πυλώνα της Σύμβασης της Γενεύης του 1951.
Το Σύμφωνο επιδιώκει επίσης την ομογενοποίηση των κριτηρίων αναγνώρισης του καθεστώτος διεθνούς προστασίας, καταργώντας την Οδηγία 2011/95/ΕΕ και θεσπίζοντας Κανονισμό. Αν και αυτό περιορίζει τις εθνικές αποκλίσεις, εγείρει ανησυχίες για συρρίκνωση των εθνικών προτύπων προστασίας, ιδιαίτερα σε χώρες όπως η Γερμανία ή η Σουηδία, όπου είχαν αναπτυχθεί ευρύτερα κεκτημένα.
Πρακτικές Διαστάσεις και Προηγούμενες Κρίσεις
Η ιστορική εμπειρία καταδεικνύει τα όρια και τις ανάγκες του προσφυγικού δικαίου. Η προσφυγική κρίση του 2015-2016, όταν πάνω από 1 εκατομμύριο άνθρωποι —κυρίως από τη Συρία—διέσχισαν τη Μεσόγειο, αποκάλυψε την αδυναμία εφαρμογής του Δουβλίνου III και την έλλειψη ευρωπαϊκής αλληλεγγύης. Αντίστοιχα, η κρίση στο φράχτη Πολωνίας–Λευκορωσίας (2021), όπου το καθεστώς Λουκασένκο «εργαλειοποίησε» μετανάστες, αποτέλεσε την αφορμή για τις πρόνοιες του νέου Συμφώνου περί «κατάστασης κρίσης» και «εργαλειοποίησης». Η περίπτωση του Αφγανιστάν (2021) και η μαζική φυγή μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους Ταλιμπάν έδειξε επίσης την ανάγκη για νόμιμες διαδρομές μετεγκατάστασης προσφύγων. Εδώ το Σύμφωνο προβλέπει πλαίσιο για επανεγκατάσταση προσφύγων σε ευρωπαϊκό έδαφος, εκτός παράτυπων διαδρομών.
Προοπτικές και Προβληματισμοί
Παρότι το Σύμφωνο ενισχύει τη θεσμική συνοχή της μεταναστευτικής πολιτικής, η υπέρμετρη έμφαση στις διαδικασίες και η προσήλωση στην αποτροπή ενδέχεται να έρθουν σε σύγκρουση με τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα του προσφυγικού δικαίου. Η προσδοκία ότι η εναρμόνιση των κανόνων θα οδηγήσει σε δικαιότερη κατανομή των ευθυνών δεν είναι δεδομένη, χωρίς ουσιαστικούς μηχανισμούς επιβολής και χωρίς έλεγχο της εφαρμογής σε εθνικό επίπεδο.
Το Νέο Σύμφωνο αποτελεί ένα κρίσιμο βήμα προς ένα ενιαίο ευρωπαϊκό πλαίσιο, με σημαντικές νομικές και πρακτικές καινοτομίες. Ωστόσο, η επιτυχία του θα εξαρτηθεί από την ισόρροπη εφαρμογή του δικαίου και το σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ώστε να μην αποτελέσει εργαλείο ελέγχου, αλλά μέσο προστασίας των διωκόμενων ανθρώπων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Κωνσταντίνος Φαρμακίδης-Μάρκου, Προσφυγικό Δίκαιο: ερμηνευτική προσέγγιση και πρακτική διάσταση, Νομική Βιβλιοθήκη, 2021
