Του Δημήτρη Νικολάου,
«Ο άνθρωπος είναι λιγότερο ο εαυτός του όταν μιλάει ως ο εαυτός του. Δώσ’ του μια μάσκα και θα σου πει την αλήθεια…»
– Όσκαρ Ουάιλντ
Το καρναβάλι, με τις ρίζες του βαθιά χωμένες στις αρχαίες εορταστικές παραδόσεις, αποτελεί μια πολιτισμική πρακτική που ξεπερνά τα όρια του χρόνου και του τόπου. Από τις ρωμαϊκές εορτές του Saturnalia μέχρι τα λαμπερά βενετσιάνικα καρναβάλια της Αναγέννησης και τις ελληνικές αποκριάτικες γιορτές, η πορεία του φανερώνει πώς ένα φαινομενικά εύθυμο και εφήμερο «φεστιβάλ» μπορεί να αναδειχθεί σε πεδίο διαπολιτισμικής αλληλεπίδρασης, κοινωνικής έκφρασης και πολιτικής σημειολογίας.
Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να ανιχνεύσει τις διαδρομές του καρναβαλιού από την Ιταλική Χερσόνησο προς την Ελλάδα και να εξετάσει πως αυτό μεταμορφώθηκε, προσαρμόστηκε και επανανοηματοδοτήθηκε μέσα από τις ιστορικές και κοινωνικές συγκυρίες. Αυτό το θέμα δυνητικά συνδυάζει διαπολιτισμικές επαφές και επιρροές, ταυτότητες και σχέσεις εξουσίας.
Πρόκειται για μια συνοπτική εξερεύνηση της προέλευσης του καρναβαλιού στην Ιταλική χερσόνησο, την εξάπλωσή του στην Ελλάδα και τον τρόπο προσαρμογής και μεταμόρφωσής του με την πάροδο του χρόνου. Η παράδοση του καρναβαλιού μπορεί να αναχθεί στην αρχαία ρωμαϊκή γιορτή Saturnalia, μια γιορτή που λάμβανε χώρα στα μέσα Δεκεμβρίου και περιλάμβανε γλέντι, δώρο και ανταλλαγή ρόλων. Με την πάροδο του χρόνου, αυτό εξελίχθηκε σε μια χριστιανική παράδοση γνωστή ως «Καρναβάλι», το οποίο γιορταζόταν τις εβδομάδες πριν από τη Σαρακοστή.
Κατά τη διάρκεια του καρναβαλιού, άνθρωποι ντυμένοι με κοστούμια και μάσκες, έλεγαν πρόστυχα αστεία και επιδίδονταν σε άλλες μορφές γλεντιού, συχνά αψηφώντας τους κοινωνικούς κανόνες. Το καρναβάλι έγινε ιδιαίτερα δημοφιλές στην Ιταλική χερσόνησο κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, όταν στις γιορτές προστέθηκαν περίτεχνες παρελάσεις και θεάματα. Στη Βενετία, που ήταν ένα από τα κέντρα της καρναβαλικής δραστηριότητας, οι εορτασμοί πήραν έναν ευδιάκριτα αριστοκρατικό χαρακτήρα, με περίτεχνα κοστούμια και μάσκες που επέτρεπαν στους συμμετέχοντες να ξεφύγουν από τους κοινωνικούς τους ρόλους και να συναναστραφούν ανώνυμα με άλλους γλεντζέδες.
Την παράδοση του καρναβαλιού έφεραν στην Ελλάδα Ιταλοί έμποροι και ναυτικοί που ταξίδεψαν στις πόλεις λιμάνια της Ελλάδας στην πρώιμη νεότερη περίοδο. Η πρώτη καταγεγραμμένη αποκριάτικη γιορτή στην Ελλάδα έγινε στη Σύρο το 1833 και η παράδοση γρήγορα εξαπλώθηκε και σε άλλες ελληνικές πόλεις όπως η Πάτρα, η Κέρκυρα και η Αθήνα. Στην Ελλάδα, ωστόσο, το καρναβάλι πήρε έναν πιο πολιτικό χαρακτήρα, λειτουργώντας συχνά ως όχημα διαμαρτυρίας κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που κυβέρνησε την Ελλάδα εκείνη την εποχή.
Κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα, το καρναβάλι στην Ελλάδα συνέχισε να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται στα μεταβαλλόμενα πολιτικά και πολιτιστικά πλαίσια. Στις δεκαετίες του 1920 και του 1930, για παράδειγμα, το καρναβάλι στην Πάτρα χαρακτηρίστηκε από έντονο αριστερό και αντιφασιστικό αίσθημα και οι παρελάσεις συχνά παρουσίαζαν πολιτική σάτιρα και καρικατούρες φασιστών ηγετών όπως ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των δεκαετιών 1960 και 1970, όμως, το καρναβάλι καταπνίγηκε και μετατράπηκε σε μια καθαρά απολιτική γιορτή του ελληνικού πολιτισμού και παραδόσεων.
Σε αυτήν την περίπτωση έχουμε μια εορτή η οποία «ταξιδεύει» στην Μεσόγειο, αλλάζει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της ανάλογα με τον τόπο και τον χρόνο και προσαρμόζεται στις ανάγκες των λαών που την υιοθετούν. Παρόλο που οι περιστάσεις, στις οποίες γίνεται το Καρναβάλι αλλάζουν, ένα κοινό σημείο το οποίο συνεχίζει να υπάρχει είναι μια στάση που είναι ενάντια στην υφιστάμενη τάξη των πραγμάτων, μια τάση υπέρ της παραβατικότητας, της επανάστασης ενάντια σε ένα καταπιεστικό κατεστημένο.
Η μετακίνηση του καρναβαλιού από την Ιταλική χερσόνησο στην Ελλάδα αντικατοπτρίζει τις πολύπλοκες και πολύπλευρες πολιτιστικές και πολιτικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών στη διάρκεια της ιστορίας. Ενώ η παράδοση του καρναβαλιού έχει μεταμορφωθεί και προσαρμοστεί με την πάροδο του χρόνου, παρέμεινε ένας σημαντικός πολιτιστικός θεσμός που αντανακλά τη δημιουργικότητα, το χιούμορ και την ανθεκτικότητα των κοινοτήτων που το γιορτάζουν.
Η μελέτη της διαδρομής του καρναβαλιού από την Ιταλία στην Ελλάδα αποκαλύπτει ένα πολύπλευρο πολιτισμικό φαινόμενο που λειτουργεί ως καθρέφτης των κοινωνικών, πολιτικών και ιστορικών μετασχηματισμών. Περισσότερο από μια απλή γιορτή, το καρναβάλι γίνεται μέσο έκφρασης, αντίστασης και συλλογικής μνήμης. Η διαχρονική του επιβίωση και η ικανότητά του να ενσωματώνει τοπικές παραδόσεις, πολιτικά μηνύματα και κοινωνικά σχόλια, επιβεβαιώνουν τη βαθιά του ρίζωση στις ανάγκες των κοινοτήτων.
Τελικά, η εξέλιξη του καρναβαλιού στην ελληνική πραγματικότητα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς οι πολιτισμικές πρακτικές διαμορφώνονται και επαναπροσδιορίζονται μέσα από τη συνεχή αλληλεπίδραση με τις ιστορικές συνθήκες και τις ανθρώπινες εμπειρίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Giampaolo di Cocco (2007), Alle origini del Carnevale: Mysteria isiaci e miti cattolici, εκδ. Pontecorboli
- Carnival and urban space in Athens 1834–1940, cambridge.org, διαθέσιμο εδώ
- Carnival: A Short History of Carnival Customs and Their Social Function, researchgate.net, διαθέσιμο εδώ
