Toυ Κώστα Κατσούλα,
Όπως διαπιστώθηκε στο προηγούμενο άρθρο, η πρώιμη ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας σημαδεύτηκε από την εξάπλωση χριστιανικών αιρέσεων, οι οποίες διατάραξαν τις σχέσεις μεταξύ της Κωνσταντινούπολης και των ανατολικών επαρχιών, και διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην κατάκτηση των περιοχών αυτών από τους Άραβες τον Ζ΄ μ.Χ. αιώνα. Η κατάσταση δεν έμελλε να βελτιωθεί παρά την απώλεια των κοιτίδων των μέχρι τότε αιρέσεων, της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας, καθώς θεολόγοι διάφορων περιοχών συνέταξαν δικά τους δόγματα, τα οποία και εξαπλώθηκαν μέσα στους επόμενους αιώνες εντός των συνόρων της Αυτοκρατορίας.
Δεν προκαλεί έκπληξη στους γνώστες της θρησκευτικής ιστορίας η ανίχνευση ενός νέου χριστιανικού δόγματος, προς τα τέλη του Ζ΄ μ.Χ. αιώνα, στην Αρμενία. Ο Κωνσταντίνος ο Αρμένιος, μετά από εξονυχιστική μελέτη των Ευαγγελίων και των Επιστολών της Καινής Διαθήκης, διατύπωσε την θεολογική άποψη πως η Εκκλησία πρέπει να πάψει να έχει επίσημες δομές και ιεραρχία. Βασική πεποίθηση του Κωνσταντίνου ήταν ακόμη, πως οι πιστοί δεν έπρεπε να αποδίδουν τιμές στους Αγίους, παρά μόνο στο Θεό, ενώ έκρινε περιττή την τέλεση Μυστηρίων από τους ιερείς. Ήταν φανερό για τους ανθρώπους της περιόδου εκείνης, πως το νέο δόγμα ήταν φανερά επηρεασμένο από τον Μανιχαϊσμό, θρησκεία η οποία γνώριζε ιδιαίτερη διάδοση στην Ανατολή κατά την Ύστερη Αρχαιότητα. Δημιούργησε την πρώτη κοινότητα πιστών στο δόγμα του στην Βυζαντινή Αρμενία το 660, και συνέχισε το κήρυγμά του ως το 687, όταν συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο από τις βυζαντινές αρχές.
Λίγα χρόνια αργότερα, λόγω των διώξεων από τον Αυτοκράτορα, οι οπαδοί του δόγματος έφυγαν μαζικά από την Αρμενία, έχοντας ως αρχηγό τους τον Παύλο. Πιθανόν από τον Παύλο αυτόν, έμειναν γνωστοί στην ιστορία ως Παυλικιανοί. Ο γιός και διάδοχος του Παύλου, ονόματι Γενέσιος, μετέβη στην Κωνσταντινούπολη, και κατόρθωσε να κριθεί αθώος ενώπιον του Αυτοκράτορα Λέοντα Ισαύρου. Ο Γενέσιος μετά την αθώωσή του μετέβη στην αρχική κοιτίδα των Παυλικιανών, την Μανανάλη της Κομμαγηνής, μαζί με αρκετούς από τους πιστούς του, και συνέχισε το έργο του. Οι Βυζαντινοί γνώριζαν πως οι Παυλικιανοί ήταν δεινοί πολεμιστές, συνεπώς ο διάδοχος του Αυτοκράτορα Λέοντα, Κωνσταντίνος, υποχρέωσε τμήμα των Παυλικιανών να μεταναστεύσει στην Θράκη, ώστε να αναχαιτίσει, με την βοήθειά τους, τις επιδρομές των Βούλγαρων.
Μέχρι το τέλος του όγδοου μ.Χ. αιώνα η αίρεση των Παυλικιανών έμεινε στάσιμη, μέχρις ότου έγινε ηγέτης της αίρεσης ο Σέργιος, κατά το 800 μ.Χ. Ο Σέργιος υπήρξε διδάσκαλος με ιδιαίτερο ζήλο, ιδρύοντας κοινότητες Παυλικιανών από τον Πόντο μέχρι την Κιλικία. Την περίοδο εκείνη η ανατολική Μικρά Ασία διατηρούσε μια πολύ ισχυρή κοινότητα Παυλικιανών, την οποία έμελλε να θέσει στο στόχαστρό του ο Αυτοκράτορας Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβές. Ο Ραγκαβές εξαπέλυσε δίωξη εναντίον των Παυλικιανών στην Νεοκαισάρεια, η οποία όμως δεν έμεινε αναπάντητη, καθώς οι αιρετικοί απάντησαν επιτιθέμενοι στον στρατό του Αυτοκράτορα. Μετά τις συμπλοκές αυτές, οι Παυλικιανοί της Νεοκαισάρειας έφυγαν από την κοιτίδα τους και μετοίκησαν στην Αργαούν, πόλη η οποία τελούσε υπό τον έλεγχο του εμίρη της Μελιτηνής. Αρκετά χρόνια αργότερα, ενώ οι διωγμοί εναντίον των Παυλικιανών συνεχίζονταν, σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις έπαιξε η δολοφονία του Σεργίου από τους Ορθόδοξους το 835. Η δολοφονία αυτή στάθηκε η αφορμή οι Παυλικιανοί να δημιουργήσουν δικό τους κράτος, με αρχηγό τον Καρβέα και πρωτεύουσα την Τεφρική, μεταξύ Καππαδοκίας και Αρμενίας.
Με την ίδρυση του κράτους αυτού, οι Παυλικιανοί κατόρθωσαν να ανεξαρτητοποιηθούν από τους Άραβες, παραμένοντας ωστόσο σύμμαχοί τους, και να οργανώσουν καλύτερα τις εκστρατείες τους ενάντια στην Αυτοκρατορία. Για τις επόμενες δύο δεκαετίες οι Παυλικιανοί έσπερναν τον φόβο και τον τρόμο στην Μικρά Ασία, λεηλατώντας τακτικά την ύπαιθρο της. Ο στρατηγός των Βυζαντινών Πετρωνάς κατάφερε το 857 να φτάσει ως τις πύλες της Τεφρικής, ωστόσο ηττήθηκε στα Σαμοσάτα από τον στρατό των Αράβων και των Παυλικιανών. Η νίκη των Βυζαντινών στον Λαλακάοντα Ποταμό το 863 και η δολοφονία του εμίρη Αμρ στην μάχη αυτή, στέρησε από τους αιρετικούς έναν σημαντικό τους σύμμαχο.
Την περίοδο εκείνη πέθανε και ο Καρβέας, τον οποίο διαδέχθηκε ο ικανότατος ανιψιός του Χρυσόχειρ. Ο Χρυσόχειρ προχώρησε σε σημαντικές εκστρατείες στην Μικρά Ασία, λεηλατώντας πόλεις – κλειδιά όπως η Νίκαια και η Νικομήδεια της Βιθυνίας. Ο νέος Αυτοκράτορας του Βυζαντίου, Βασίλειος Α΄ ο Μακεδόνας προσπάθησε από την μέρα της στέψης του (867) να εξαλείψει την απειλή των Παυλικιανών, κυνηγώντας τον Χρυσόχειρα. Μετά από πέντε έτη σκληρού πολέμου, οι Βυζαντινοί αιφνιδίασαν μια στρατιά Παυλικιανών και κατόρθωσαν να αιχμαλωτίσουν τον Χρυσόχειρα, ο οποίος και κατόπιν αποκεφαλίστηκε.
Η δολοφονία του Χρυσόχειρα αποδυνάμωσε το κράτος των Παυλικιανών. Παρότι εκείνοι αντιστάθηκαν σθεναρά στην επέλαση του Βυζαντινού στρατεύματος, το κράτος τους καταλύθηκε οριστικά το 878 με την κατάληψη της Τεφρικής. Αρκετοί από τους Παυλικιανούς της Ανατολίας τότε επέστρεψαν στην Ορθοδοξία και εντάχθηκε στο βυζαντινό στράτευμα, ενώ άλλοι εξισλαμίσθηκαν και κατέφυγαν στα γειτονικά εμιράτα.
Η αίρεση των Παυλικιανών σταδιακά έσβησε στην Μικρά Ασία, ωστόσο η μετακίνηση πληθυσμών τους στην Θράκη οδήγησε στην δημιουργία ενός νέου δόγματος στην περιοχή εκείνη. Το δόγμα αυτό διατύπωνε την θέση πως ο υλικός κόσμος κυβερνάται από τον Σατανά, ενώ απέρριπτε πλήρως την λατρεία των εικόνων και των λειψάνων. Όπως ο Παυλικιανισμός, έτσι και αυτό το δόγμα απέρριπτε την εκκλησιαστική ιεραρχία, αλλά και την κρατική, συνεπώς ήταν πεισματικοί αρνητές της πληρωμής φόρων στο κράτος και της συμμετοχής στον στρατό. Ο θεμελιωτής του δόγματος αυτού ήταν ένας ιερωμένος από την Φιλιππούπολη, ονόματι Βογόμιλος, συνεπώς η αίρεση αυτή ονομάστηκε Βογομιλισμός.
Το όνομα αυτό τους αποδόθηκε από έναν βυζαντινό μοναχό στα μέσα του ΙΑ΄ μ.Χ. αιώνα, ενώ στα τέλη του αιώνα εκείνου προξένησαν σοβαρό πρόβλημα στην Αυτοκρατορία, καθώς επαναστάτησαν το 1084. Οι Βυζαντινοί κατέπνιξαν αρχικά τις εξεγέρσεις, ωστόσο στην συνέχεια οι Βογόμιλοι κάλεσαν σε βοήθεια τους Πετσενέγους, ουγγρική φυλή η οποία ήταν ιδιαίτερα πολεμοχαρής και κατενίκησε το βυζαντινό στράτευμα. Το 1090 οι Πετσενέγοι έφτασαν στις πύλες της Κωνσταντινούπολης, χωρίς να καταφέρουν να την καταλάβουν, ωστόσο οι Βογόμιλοι παρέμειναν σοβαρό πρόβλημα για το Βυζάντιο. Ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, με πληθώρα τεχνασμάτων κατόρθωσε να στρέψει την κοινή γνώμη εναντίον τον Βογόμιλων, ενώ το 1118 ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως καταδίκασε τον αρχηγό τους ως αιρετικό. Ο Βογομιλισμός γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση στους Σλάβους, οι οποίοι μέσω της αίρεσης εκδήλωναν την περιφρόνηση και την απέχθειά τους προς το Βυζαντινό κράτος, ωστόσο και αρκετοί μορφωμένοι Κωνσταντινουπολίτες εντάχθηκαν στην συγκεκριμένη αίρεση.
Η ανασύσταση του Βουλγαρικού κράτους μαζί με την δημιουργία Βουλγαρικού Πατριαρχείου, το οποίο και καταδίκασε τον Βογομιλισμό ως αίρεση, υπήρξε καίριας σημασίας για την παρακμή τελικά της αίρεσης αυτής. Στο τέλος του ΙΒ΄ αιώνα, ο Στέφανος Νεμάνια της Σερβίας επίσης καταδίωξε τους Βογομίλους, ενώ η εφαρμογή μιας λαοφιλούς πολιτικής από την πλευρά του διαδόχου του Στέφανου, οδήγησε στην παρακμή της αίρεσης και στην Σερβία. Πολλοί από τους αιρετικούς αυτούς κατέφυγαν στην Βοσνία, ενώ αρκετοί μετανάστευσαν στην Δυτική Ευρώπη, της οποίας και επηρέασαν τα θρησκευτικά ρεύματα. Λίγους αιώνες αργότερα, όταν τα Βαλκάνια κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς, οι Βογομίλοι ήταν από τις πρώτες κοινωνικές ομάδες που εξισλαμίσθηκαν, ενώ το Ισλάμ στα Βαλκάνια επηρεάστηκε άρδην από τις παραδόσεις της αίρεσης αυτής.
Οι αιρέσεις στο Μεσαιωνικό Βυζάντιο διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην θρησκευτική αλλά και την πολιτική πραγματικότητα της περιοχής αυτής, με αρκετές φορές καταστροφικές συνέπειες για την Αυτοκρατορία. Ωστόσο, τα δόγματα αυτά επηρέασαν σημαντικά τις θρησκευτικές δοξασίες των λαών της Βαλκανικής, και συνεχίζουν να τα επηρεάζουν ως και σήμερα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Aναστασίου Ιωάννης (1959), Οι Παυλικιανοί: Η ιστορία και η διδασκαλία των από της εμφανίσεως μέχρι των νεωτέρων χρόνων, Αθήνα: Εταιρεία Θρακικών Μελετών
- Δρακοπόυλος Θεοφάνης (2022), Μεσαιωνικές Αιρέσεις: Οι Βογόμιλοι – Καθαροί Αθήνα: Εκδ. Ηρόδοτος
