Της Αλεξάνδρας Μαστοράκη,
Μικρασιατική Καταστροφή, το «τραύμα» του νεότερου ελληνισμού που κληροδότησε στους απογόνους του μια από τις πιο μελανές σελίδες της εθνικής ιστορίας, μετρά πλέον κάτι παραπάνω από έναν αιώνα. Πολλοί αγνοούν τα παρασκήνια της τραγωδίας, δηλαδή το «Πώς φτάσαμε ως εκεί;». Το πολιτικό υπόβαθρο της περιόδου 1919–1922, αποκαλύπτει τα αίτια που οδήγησαν στην καταστροφή και ρίχνει φως στις ιστορικές, αν μη τι άλλο, βαθιές αντιθέσεις που χαρακτήρισαν τον εθνικό κορμό.
Τα πολιτικά τεκταινόμενα στην ελληνική σκηνή ελάχιστα προ της καταστροφής, συνδέονταν έντονα με τον λεγόμενο «Εθνικό Διχασμό», μια βαθιά πολιτικοκοινωνική σύγκρουση, χρονολογούμενη από το 1915, που χώρισε στα δύο την ελληνική κοινή γνώμη και βούληση. Η σύρραξη, που σχεδόν έλαβε μορφή εμφυλίου, πήγαζε από την διχογνωμία περί ελληνικής συμμετοχής στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πρωθυπουργός Βενιζέλος υποστήριζε ένθερμα τη συμμετοχή της Ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ, προσβλέποντας σε εδαφικά κέρδη, ενώ ο βασιλιάς και το Γενικό Επιτελείο φαίνεται να είχαν σχηματίσει άκρως αντίθετη εκτίμηση: O Κωνσταντίνος, με αισθητή την φιλογερμανική προσέγγιση στην εξωτερική πολιτική, θεώρησε την βενιζελική θέση ανεύθυνη, ενώ έλαβε θέση υπέρ μια στάσης ουδετερότητας της χώρας, δεδομένης μάλιστα της Αγγλικής κυριαρχίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο διχασμός επιδεινώθηκε, αλλά και επισφραγίστηκε ως πολιτική πραγματικότητα με τη δημιουργία δύο παράλληλων κυβερνήσεων: Tης επίσημης βασιλικής στην Αθήνα και της «Προσωρινής Κυβέρνησης Εθνικής Άμυνας» στη Θεσσαλονίκη υπό τον Βενιζέλο. Η εκτράχυνση των πραγμάτων κατέστησε αναγκαία την παρέμβαση των Συμμάχων, οι οποίοι τελικά ανάγκασαν τον Κωνσταντίνο σε εξορία το 1917 και επανέφεραν τον Βενιζέλο στην εξουσία.
Η επικράτηση της βενιζελικής άποψης απεδείχθη σωτήρια, καθώς η συμμετοχή στον πόλεμο δρομολογήθηκε, ενώ με τη λήξη του, η Ελλάδα βρέθηκε να απολαμβάνει τους καρπούς της νικηφόρας έκβασης του. Ο Βενιζέλος, με οξύ πολιτικό αισθητήριο και αναγνωρισμένες διπλωματικές ικανότητες, πέτυχε σημαντικά εδαφικά κέρδη στη Συνθήκη των Παρισίων, με αποκορύφωμα την Συνθήκη των Σεβρών το 1920, η οποία παραχωρούσε στην Ελλάδα τη διοίκηση της Σμύρνης και υποσχόταν την τελική ενσωμάτωσή της μετά από πέντε χρόνια, υπό την έγκριση της Κοινωνίας των Εθνών.
Η απόφαση αυτή δημιούργησε τεράστιες προσδοκίες στον ελληνικό λαό σχετικά με την επικείμενη προσάρτηση της περιοχής. Παράλληλα, όμως, αναδύονταν φόβοι και για την αντίδραση της Τουρκίας, καθώς σε εγχώριο επίπεδο, ο Κεμάλ Ατατούρκ που ηγείτο του εθνικού κινήματος εναντίον της Οθωμανικής κυβέρνησης, διεύρυνε σταθερά τόσο την εσωτερική βάση ισχύος του, όσο και την διεθνή αναγνώριση του, ενώ δεν αναγνώρισε τη Συνθήκη και ξεκίνησε την προβολή σθεναρής αντίστασης. Η Ελλάδα, υπό τον ενθουσιασμό μιας πραγμάτωσης της «Μεγάλης Ιδέας», συνέχισε την προέλαση στη Μικρά Ασία.
Παρά τα επιτεύγματά του, ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920, με την συνασπισμένη αντιπολίτευση να καταλαμβάνει την εξουσία. Η εκλογική ήττα του Βενιζέλου προκάλεσε σοκ μέχρι και στους αντιπάλους του, καθώς οι περισσότεροι ανέμεναν έναν θρίαμβο λόγω των πρόσφατων επιτυχιών. Ταυτόχρονα σχεδόν, οι φιλοβασιλικές δυνάμεις επανέφεραν τον Κωνσταντίνο στον θρόνο, παρά τις αντιδράσεις των Συμμάχων, που πλέον δεν εμπιστεύονταν τον φιλογερμανό βασιλιά. Αυτή η ενέργεια οδήγησε στην απομόνωση της Ελλάδας στο διπλωματικό πεδίο: Oι Σύμμαχοι προχώρησαν τόσο στην απόσυρση της υποστήριξης τους, όσο και στην σταδιακή διακοπή της παροχής υλικής βοήθειας.
Στο εσωτερικό, η νέα βασιλική κυβέρνηση επιχείρησε να συνεχίσει τη Μικρασιατική Εκστρατεία, χωρίς όμως την απαραίτητη διπλωματική κάλυψη και με έναν εξαντλημένο στρατό, ενώ παράλληλα οι διοικητικές αλλαγές στον στρατό και η απομάκρυνση αξιωματικών με βενιζελική ιδεολογία αποδυνάμωσαν τη συνοχή και την αποτελεσματικότητα του στρατεύματος. Το καλοκαίρι του 1921, παρατηρείται μια συνολική επιθετική προσπάθεια της Ελλάδας προς την πραγματοποίηση της Μεγάλης Ιδέας: H ελληνική επίθεση φτάνει μέχρι τον Σαγγάριο ποταμό, κοντά στην Άγκυρα, αλλά σταματά χωρίς αποτέλεσμα, καθώς το στράτευμα ήταν ουσιαστικά απογυμνωμένο από οποιαδήποτε αρωγή. Η φθορά ήταν τεράστια και η υποχώρηση άρχισε να φαίνεται αναπόφευκτη, παρ’ όλα αυτά, η κυβέρνηση συνέχιζε να αρνείται κάθε συμβιβασμό, πιστεύοντας ανορθολογικά σε μια ανέφικτη νίκη.
Ένας ακριβώς χρόνος παρήλθε από την ελληνική επέλαση, για να έλθει ως απάντηση η αποφασιστική κεμαλική αντεπίθεση. Εκείνη σηματοδότησε την τελειωτική κατάρρευση της ελληνικής άμυνας, με φυσικό επακόλουθο, την άτακτη υποχώρηση. Η καταστροφή μάλιστα κορυφώθηκε με την πυρπόληση της Σμύρνης και τη σφαγή και εκδίωξη του ελληνικού πληθυσμού. Σε εκείνη την φάση, η Ελλάδα δεν είδε μόνο το ενωτικό όνειρο να πεθαίνει, αλλά υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας μιας πολυετούς, βαθιάς εθνικής και πολιτικής κρίσης.
Η Μικρασιατική Καταστροφή δεν ήταν απλώς μια στρατιωτική ήττα, αλλά υπήρξε η οριστική ταφόπλακα του οράματος της «Μεγάλης Ιδέας», με εφαλτήριο τον ελληνισμό της Ανατολής. Το 1922 σήμανε το τέλος ενός κόσμου. Η Ελλάδα πέρασε από τον σχεδιασμό μιας εξωστρεφούς επέκτασης, στον επώδυνο εσωστρεφή αναστοχασμό. Ο ελληνισμός της Ανατολής, που για αιώνες ακτινοβολούσε πολιτισμό και εμπορική δραστηριότητα από τη Σμύρνη ως την Κωνσταντινούπολη και την Καππαδοκία, ξεριζώθηκε βίαια. Από τις στάχτες, ωστόσο, θα γεννηθεί ένα νέο ελληνικό κράτος, αναγκασμένο να ξαναχτίσει την ταυτότητά του εντός του νέου γεωγραφικού πλαισίου αλλά κυρίως, με γνώμονα τα νέα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα της πρόσμειξης των προσφύγων με τους ντόπιους, μια μακρά διαδρομή με τελικό προορισμό την εθνική ομοιογένεια.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δερτιλής Γιώργος (2014), Ιστορία του Ελληνικού Κράτους (1830–1920), Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης
- Φωτιάδης Δημήτρης (2022), Σαγγάριος, εποποιία και καταστροφή στη Μικρά Ασία, Αθήνα: εκδ. Σ.Ι Ζαχαρόπουλος
- Συρίγος Άγγελος, Χατζηβασιλείου Ευάνθης (2022), Μικρασιατική καταστροφή, 50 ερωτήματα και απαντήσεις, Αθήνα: εκδ. Πατάκης
- Πώς και γιατί φτάσαμε στη Μικρασιατική Καταστροφή! Τα λάθη μας και οι Μεγάλες Δυνάμεις, militaire.gr, Διαθέσιμο εδώ
