Της Βερονίκης Κούτσικου,
Στην εποχή της ψηφιακής εικόνας, η ομορφιά έχει πάψει να είναι μια αυθόρμητη, προσωπική υπόθεση. Έχει μετατραπεί σε κοινωνική σύμβαση, που επιβάλλεται μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, των μέσων μαζικής ενημέρωσης, της διαφήμισης και της κουλτούρας των influencers. Σήμερα, δεν προβάλλεται απλώς ένα πρότυπο ομορφιάς, αλλά επιβάλλεται ένα στενό, ομοιογενές και σχεδόν ακατόρθωτο αισθητικό ιδανικό. Το ιδανικό αυτό δεν είναι αληθινό· είναι αποτέλεσμα φίλτρων, επεξεργασμένων εικόνων και αισθητικών επεμβάσεων.
Σε αυτό το τοπίο, η διαφορετικότητα —το στοιχείο που κάποτε θεωρούνταν συνώνυμο της μοναδικότητας και της αυθεντικότητας— έχει μετατραπεί σε «απόκλιση». Η έννοια του «φυσικού» χάνει τη σημασία της, και η φυσική εμφάνιση αντικαθίσταται από μια τεχνητή τελειότητα. Η ομορφιά δεν είναι πλέον πολυδιάστατη, αλλά μονοδιάστατη. Όποιος δεν ταιριάζει στο πρότυπο, περιθωριοποιείται ή κρίνεται ως λιγότερο αποδεκτός.
Ομοιομορφία στην εικόνα
Η παγκόσμια βιομηχανία της ομορφιάς ευημερεί, στηρίζοντας την αίσθηση ανεπάρκειας. Πλαστικές επεμβάσεις, ενέσιμα, αισθητικές θεραπείες, όλα υπόσχονται την προσέγγιση ενός ιδανικού που μεταβάλλεται διαρκώς και γίνεται όλο και πιο απαιτητικό. Ωστόσο, αντί να προάγουν την αυτοέκφραση και την ελευθερία, καταλήγουν να καλλιεργούν μια μαζική αισθητική σύμβαση. Το “Instagram Face” —με τα χαρακτηριστικά του μικρή και λεπτή μύτη, σαρκώδη χείλη, μεγάλα μάτια με μακριές βλεφαρίδες και αψεγάδιαστη, ομοιόμορφη επιδερμίδα— έχει γίνει το νέο πρότυπο της παγκόσμιας κουλτούρας της ομορφιάς.
Αποτελεί έναν αισθητικό «κώδικα» που υιοθετείται μαζικά από γυναίκες και άνδρες, ανεξάρτητα από την εθνικότητα, την ηλικία ή την προσωπική ιστορία. Αυτό το πρόσωπο δεν είναι προϊόν φυσικής εξέλιξης, αλλά τεχνολογίας, αισθητικής ιατρικής και φίλτρων. Πολλοί καταλήγουν να μοιάζουν ο ένας με τον άλλον, με αποτέλεσμα να θυσιάζονται τα μοναδικά χαρακτηριστικά, η προσωπική ιστορία που φέρει το κάθε πρόσωπο. Η μοναδικότητα αντικαθίσταται από έναν «ψηφιακό κλώνο» της ομορφιάς.
Σε αυτό το περιβάλλον, η επιλογή να παραμείνει κανείς φυσικός δε θεωρείται απλώς αδιάφορη, αλλά συχνά περιγράφεται ως αμέλεια, απόρριψη της προσωπικής φροντίδας ή ακόμη και κοινωνική αποτυχία. Η κοινωνιολόγος Meredith Jones επισημαίνει ότι οι αισθητικές επεμβάσεις δεν είναι απλώς προσωπικές αποφάσεις, αλλά κοινωνικά κατασκευασμένες πράξεις συμμόρφωσης. Όταν το κοινωνικό περιβάλλον επιβραβεύει την ομοιομορφία και αποθαρρύνει τη διαφορετικότητα, τότε η φροντίδα για τον εαυτό μετατρέπεται σε εργαλείο ένταξης ή αποκλεισμού.
Ελευθερία ή επιβολή;
Η ιδέα της ελεύθερης επιλογής στην αλλαγή της εμφάνισης είναι απατηλή όταν προκύπτει από μια κοινωνία που εξιδανικεύει ένα και μόνο πρότυπο. Όταν η επαγγελματική επιτυχία, η κοινωνική αποδοχή και η ρομαντική έλξη περνούν μέσα από την εμφάνιση, τότε η «επιλογή» μετατρέπεται σε υποχρέωση. Η Naomi Wolf εξηγεί ότι, καθώς οι γυναίκες αποκτούν μεγαλύτερη ισχύ και ορατότητα στους δημόσιους χώρους, η πίεση να είναι «όμορφες» αυξάνεται, λειτουργώντας ως μορφή κοινωνικού ελέγχου. Αντίστοιχα, οι άνδρες καλούνται πλέον να συμμορφώνονται σε στερεοτυπικά πρότυπα αρρενωπότητας, με έντονη μυϊκή γράμμωση, συμμετρία και επιμελημένη εξωτερική εμφάνιση.
Το γήρας υπό αμφισβήτηση
Η απόρριψη της γήρανσης είναι ένα από τα πιο βαθιά σημάδια αυτής της αισθητικής καταπίεσης. Οι ρυτίδες δεν αντιμετωπίζονται ως φυσική συνέχεια της ζωής, αλλά ως αισθητικό ελάττωμα. Οι λευκές τρίχες, οι αλλαγές στην υφή της επιδερμίδας ή το σχήμα του σώματος δε θεωρούνται σημάδια εμπειρίας, αλλά στόχοι εξάλειψης. Η Heather Widdows περιγράφει την ομορφιά ως ηθική υποχρέωση: το να φαίνεσαι όμορφος σημαίνει να είσαι και κοινωνικά αποδεκτός. Έτσι, η γήρανση μετατρέπεται από φυσική διαδικασία σε πρόβλημα προς επίλυση. Αυτό δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο, που οι άνθρωποι όχι μόνο φοβούνται τον χρόνο, αλλά και προσπαθούν απεγνωσμένα να τον κρύψουν.
Η ψυχολογία της εικόνας
Η επίδραση των πρότυπων ομορφιάς στην ψυχική υγεία είναι αποδεδειγμένη και τεκμηριώνεται σε πολυάριθμες έρευνες. Η συνεχής έκθεση σε «τέλειες» εικόνες, ιδίως μέσω των social media, δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο σύγκρισης, αμφισβήτησης και ανασφάλειας. Οι χρήστες βλέπουν μόνο τις επιμελημένες, φιλτραρισμένες και συχνά επεξεργασμένες εκδοχές των άλλων και τις αντιπαραβάλλουν με τη δική τους καθημερινή, ακατέργαστη πραγματικότητα.
Ιδιαίτερα ευάλωτοι είναι οι έφηβοι και οι νεαροί ενήλικες, οι οποίοι βρίσκονται σε μια περίοδο κατά την οποία διαμορφώνεται η αυτοεικόνα και η αυτοεκτίμηση. Όταν το ιδανικό ομορφιάς προβάλλεται ως απόλυτη προϋπόθεση κοινωνικής αποδοχής, τότε η φυσική εμφάνιση αρχίζει να θεωρείται ανεπαρκής ή ελαττωματική.
Το φαινόμενο “Snapchat Dysmorphia” είναι χαρακτηριστικό: πολλοί νέοι προσέρχονται σε πλαστικούς χειρουργούς ζητώντας να μοιάσουν με την εικόνα τους όπως διαμορφώνεται μέσω φίλτρων, με απαλή επιδερμίδα, μεγάλα μάτια και αναλογίες που δεν ανταποκρίνονται στην ανθρώπινη φυσιολογία. Αυτό φανερώνει μια βαθιά διαταραχή της σωματικής εικόνας, που συνδέεται άμεσα με την ενίσχυση των ψυχολογικών διαταραχών: άγχος, κατάθλιψη, κοινωνική απομόνωση και χαμηλή αυτοεκτίμηση.
Η εικόνα πλέον προηγείται της εμπειρίας. Δεν μετρά τι νιώθει ή τι βιώνει κανείς, αλλά το πώς φαίνεται. Οι σχέσεις, η κοινωνική ζωή, ακόμη και η επαγγελματική επιτυχία δομούνται γύρω από μια επιφανειακή αισθητική παρουσίαση. Η πίεση για εξωτερική τελειότητα λειτουργεί καταπιεστικά, οδηγώντας στην απώλεια της εσωτερικής ταυτότητας. Οι άνθρωποι προσπαθούν να προσαρμοστούν σε ένα εξωτερικό «καλούπι», αγνοώντας τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά, τα ταλέντα ή τη μοναδικότητα της προσωπικότητάς τους.
Αυτός ο μηχανισμός δεν είναι μόνο κοινωνικός, αλλά και ψυχολογικός. Η αποδοχή του εαυτού γίνεται όλο και δυσκολότερη, καθώς η απόκλιση από το ιδανικό βιώνεται ως προσωπική αποτυχία. Σε αυτό το περιβάλλον, η ψυχική υγεία επηρεάζεται όχι μόνο στιγμιαία, αλλά σε βάθος χρόνου.
Η επίδραση των πρότυπων ομορφιάς στην ψυχική υγεία είναι αποδεδειγμένη. Η συνεχής έκθεση σε «τέλειες» εικόνες οδηγεί σε συγκρίσεις και ανασφάλειες. Ιδίως οι νέοι, που διαμορφώνουν ακόμη την αυτοεικόνα τους, είναι πιο ευάλωτοι. Το φαινόμενο “Snapchat Dysmorphia” —η επιθυμία να μοιάζει κανείς με τις φιλτραρισμένες εκδοχές του εαυτού του— έχει αναγνωριστεί ως ψυχολογικό φαινόμενο που συνδέεται με διαταραχές σωματικής εικόνας και αυξημένα ποσοστά κατάθλιψης. Η εικόνα πλέον προηγείται της εμπειρίας. Οι σχέσεις, η κοινωνική ζωή, ακόμη και η εργασία, δομούνται γύρω από μια επιφανειακή αισθητική παρουσίαση, ενώ η ταυτότητα του ατόμου συνθλίβεται μέσα στην προσπάθεια να προσαρμοστεί στο εκάστοτε «ιδανικό».
Αναζητώντας μια νέα ισορροπία
Μέσα σε αυτό το ασφυκτικό πλαίσιο, εμφανίζονται αντιστάσεις. Κινήματα όπως το body positivity και το body neutrality επιδιώκουν να αποκαταστήσουν την ισορροπία, ενισχύοντας την ιδέα ότι κάθε σώμα, κάθε πρόσωπο, έχει εγγενή αξία ανεξάρτητα από το πόσο πλησιάζει ή απέχει από το «ιδανικόv. Η συμπερίληψη διαφορετικών σωματότυπων, ηλικιών και χαρακτηριστικών σε καμπάνιες μόδας και διαφήμισης, η εκπροσώπηση της φυσικής εμφάνισης χωρίς φίλτρα και επεξεργασία, αλλά και η αυθεντικότητα των προσωπικών αφηγήσεων στα social media, αποτελούν βήματα προς μια κοινωνία πιο αληθινή, πιο ανθρώπινη και λιγότερο επιτηδευμένη.
Από την εικόνα στην αποδοχή
Η αισθητική δεν είναι εχθρός. Είναι μέσο έκφρασης και φροντίδας. Όμως όταν μετατρέπεται σε καταναγκαστική επιταγή, χάνει το νόημά της. Το ζητούμενο δεν είναι να εγκαταλείψουμε την προσπάθεια να αισθανόμαστε όμορφοι, αλλά να πάψουμε να αισθανόμαστε ανεπαρκείς επειδή δεν είμαστε «τέλειοι». Η πραγματική επανάσταση δε βρίσκεται στην τέλεια φωτογραφία, αλλά στο ατελές πρόσωπο που κοιτάζει τον εαυτό του με κατανόηση. Το πιο γενναίο βήμα είναι να πούμε με ειλικρίνεια: «Έτσι είμαι — και είμαι αρκετός».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Jones, M. (2008), Skintight: An Anatomy of Cosmetic Surgery,Oxford, Edition: Berg Publishers
- K.Ramphul & S. G. Mejias (2018), Snapchat dysmorphia: Are filter-driven plastic surgery requests becoming a reality?, Journal of Cosmetic Dermatology
- H.Widdows (2018), Perfect Me: Beauty as an Ethical Ideal, Princeton University Press
- N.Wolf, (1991),The Beauty Myth: How Images of Beauty Are Used Against Women, Vintage
