Του Δημήτρη Σιώκα,
Σε μια εποχή που η σκιά του πολέμου απλώνεται σαν θλιβερή υπενθύμιση, η μνήμη των στρατοπέδων συγκέντρωσης αναδύεται ως μια επώδυνη μαρτυρία της ανθρώπινης θηριωδίας. Τα μέρη αυτά, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, έγιναν τα θέατρα μιας τραγωδίας που ξεπερνά τα όρια της φαντασίας, όπου η ελευθερία, η αξιοπρέπεια και η ίδια η ζωή, υποτάχτηκαν σε μια αδίστακτη ιδεολογία. Από τα γνωστά στρατόπεδα τρόμου του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου έως τα λιγότερο «φωτισμένα», όπως τα Αμελέ Ταμπουρού στην Τουρκία, οι χώροι αυτοί γίνονται σύμβολα συστηματικής καταπίεσης. Τα ερείπια και τα μουσεία τους βοηθούν το παρελθόν να ψιθυρίσει ιστορίες βίας, απανθρωπιάς, αλλά και αντοχής.
Λίγο πριν το τέλος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, και ενώ οι Νεότουρκοι έχουν αρχίσει να αποκτούν όλο και περισσότερους φανατικούς οπαδούς, εμφανίζονται στην Τουρκία τα τάγματα εργασίας, γνωστά και ως Αμελέ Ταμπουρού. Θύματα των ταγμάτων εργασίας είναι Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι, οι οποίοι υποχρεώνονται σε καταναγκαστικές και εξαντλητικές εργασίες, όπως στα ορυχεία κλπ. Η Μικρασιατική καταστροφή σήμανε ένα προσωρινό τέλος, με τους Έλληνες νεκρούς έως τότε να κυμαίνονται στους 250.000. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Τουρκία επέβαλε έναν ειδικό φόρο, ο οποίος βάρυνε τους μουσουλμάνους με ποσοστό 12,5% ενώ τους μη μουσουλμάνους με ποσοστό 50%. Όσοι δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν τον φόρο, οδηγούνταν αυτόματα στα Αμελέ Ταμπουρού.
Η άνοδος του ναζισμού στη Γερμανία, με την εκλογή του Χίτλερ το 1933, φέρνει την Ευρώπη αντιμέτωπη με τρομαχτικές θηριωδίες, με πιο φρικτή το ολοκαύτωμα των Εβραίων. Αρχίζουν να ιδρύονται στρατόπεδα συγκέντρωσης, με πρώτο βήμα στο σχέδιο «καθαρισμού» την φυλάκιση πολιτικών κρατουμένων και αντιστασιακών Γερμανών. Ο Β΄ Π.Π., όμως, οδήγησε στα στρατόπεδα και άλλες πληθυσμιακές ομάδες, όπως τους Εβραίους, τους ομοφυλόφιλους και τους Ρομά. Τα τραίνα, που καθημερινά έφταναν με χιλιάδες κρατούμενους έξω από τις πύλες των στρατοπέδων, αποτέλεσαν για πολλούς το τελευταίο ταξίδι ελευθερίας με προορισμό τον θάνατο. Η επιγραφή στην είσοδο “Arbeit macht frei” (= Η εργασία απελευθερώνει), δεν ήταν παρά ένας παραπλανητικός τίτλος στα μυαλά των ναζιστών. Όλοι οι υπόλοιποι αντιλαμβάνονταν την αλήθεια. Άουσβιτς, Νταχάου, Μπέργκεν-Μπέλζεν είναι τα ονόματα μερικών μόνο εκ των στρατοπέδων συγκέντρωσης του Γ΄ Ράιχ. Άνθρωποι όλων των ηλικιών, στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλον, βίωσαν τον απόλυτο εξευτελισμό. Οι άνδρες χωρίζονταν από τις γυναίκες. Οι μάνες έχαναν τα παιδιά τους. Και τα κρύα ντουζ δεν ήταν τίποτα άλλο παρά το τελικό στάδιο ως θάλαμοι αερίων. Δεκάδες ανθρώπων τέλος, βρήκαν τραγικό θάνατο, μέσω των πειραμάτων που διέπραξε ο Μένγκελε, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως ο «άγγελος του θανάτου».
Την ίδια περίοδο, η Ελλάδα βρίσκεται υπό γερμανική κατοχή. Σε τρεις από τις μεγαλύτερες πόλεις της (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Λάρισα) εμφανίζονται στρατόπεδα συγκέντρωσης της ναζιστικής κυριαρχίας, περιοχές στις οποίες καθόλου τυχαία, συναντάται αυτήν την εποχή μεγάλος αριθμός Εβραϊκού πληθυσμού. Στο στρατόπεδο Παύλος Μελάς στη Θεσσαλονίκη, βρίσκονταν κρατούμενοι διαφόρων εθνοτήτων, αλλά και κομμουνιστές, με την εντολή να σκοτώνονται είκοσι εξ αυτών κάθε φορά που κάποιος Γερμανός στρατιώτης έχανε τη ζωή του. Αντίστοιχα και στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, στο οποίο είχαν μεταφερθεί και κρατούμενοι από το στρατόπεδο της Λάρισας, τα βασανιστήρια και οι εξαναγκαστικές εργασίες απέβησαν για δεκάδες, θανατηφόρα. Οι περισσότεροι Εβραίοι που βρίσκονταν εκεί, οδηγήθηκαν τελικά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της ναζιστικής Γερμανίας, χωρίς να επιστρέψουν ποτέ.
Στην Ελλάδα, ήδη από το 1914, εμφανίζονται και οι τόποι εξορίας, κάτι αντίστοιχο των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Το φαινόμενο της εξορίας γνώρισε μεγάλη άνθηση μετά το 1929, όπου ψηφίστηκε το «ιδιώνυμο», νόμος δηλαδή μέσω του οποίου η εκτόπιση αποτελούσε δικαστική ποινή. Κατά τη δικτατορία, φιλοξενήθηκαν χιλιάδες αντιφρονούντων στα λεγόμενα ξερονήσια (Μακρόνησος, Γυάρος, Άγιος Ευστράτιος κλπ.), τα οποία όμως, από το 1974 με την αποκατάσταση της δημοκρατίας, σταμάτησαν να λειτουργούν.
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης λειτούργησαν ως όπλα ψυχολογικού και σωματικού ελέγχου. Κάθε αναφορά στα μέρη εκείνα και τις ιστορίες τους, αποτελεί μια επίκληση στη μνήμη. Γιατί μόνο όποιος θυμάται μπορεί να ελπίζει ότι τέτοια σκοτάδια δε θα επισκιάσουν ποτέ ξανά τα φώτα της ανθρωπότητας και δεν θα επαναληφθούν.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Δημακόπουλος Λεωνίδας-Παναγιώτου Ορέστης (2009), Τόποι Εξορίας: Ένα σημερινό βλέμμα, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια
- Λιλιμπάκη-Σπυροπούλου Μαρία (2024), Στρατόπεδα συγκέντρωσης: Ο χώρος, οι μνήμες, το δράμα, Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Αντιγόνη
