Του Δημήτρη Κυριαζή,
Μπορεί η τέχνη να παραγάγει νοήματα που πηγαίνουν πέρα από τη φαντασία και τις ιδέες; Μπορεί ένα περιεχόμενο εκτός από κριτικό και καυστικό να θεμελιώνει την πολιτική δράση και πρακτική; Ίσως. Ορισμένες φορές ενδέχεται να το καταφέρνει, άλλες πάλι όχι. Παράδειγμα ο Τόμας Μαν. Μία γραφή αντιτιθέμενη στον χιτλερισμό, η οποία, όμως, σε ποιο βαθμό θα μπορούσαμε να πούμε ότι αφύπνισε; Πότε μία μορφή έκφρασης παίρνει τη μορφή πολιτικής διακήρυξης και πότε αυτή ξεσηκώνει τα πλήθη; Το βασικό ερώτημα, όμως, είναι, γιατί δεν ξεσηκώνει, τη στιγμή που παραδίδει μαθήματα αλήθειας ή τουλάχιστον ορισμένες σκοτεινές πλευρές του κόσμου.
Η τελευταία σεζόν του Black Mirror απαντά πιο εύστοχα και γλαφυρά από ποτέ στα παραπάνω ερωτήματα. Όπως κι ολόκληρη η σειρά εξάλλου, έτσι και τα τελευταία επεισόδια δεν ξεφεύγουν από τα αρχετυπικά όρια μιας κυνικής και αυστηρής κριτικής διάστασης της τέχνης. Σε όλο το φάσμα του περιεχομένου του θέτει τα μεγαλύτερα σκοτάδια της τεχνολογικής υπερμεγέθυσνης, του AI, της ψηφιοποιημένης μετα-ανθρώπινης, πλέον, κοινωνίας, με τον προβληματισμό της εξουσίας και του πλούτου να τα συνοδεύουν. Όσο τετριμμένο κι αν ακούγεται, όντως παραθέτει ωμά μία ερχόμενη δυστοπία, με την πολιτική αποτίμηση πάντα στο επίκεντρο.
Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αφυπνιστήκαμε όντως μετά την επαφή μας μαζί της; Άναψε η σπίθα του αναστοχασμού και το ενδιαφέρον μας, συνεπώς, μετατοπίστηκε στον μακροπρόθεσμο πολιτικό σχεδιασμό για την αποφυγή της εν δυνάμει δυστοπίας; Απάντηση που απαντάται δύσκολα. Ωστόσο, με μία πρώτη ματιά γύρω μας ίσως και να μην ήταν τόσο αφυπνιστικό όσο θα περίμενε κάποιος. Και αυτό εξακριβώνεται με τον εξής τρόπο: η φαντασία, το παραμύθι, η δημιουργία μάς σοκάρουν περισσότερο από την πραγματικότητα. Μπροστά σε πραγματικές προκλήσεις, που θα έλεγε κανείς ότι είναι ένα πρώτο στάδιο, ώσπου να γίνουν σενάριο του Netflix, δεν υπάρχει ιδιαίτερο σοκ, δέος και σχολιασμός.
Όταν, λόγου χάρη, οι κοινωνικές σχέσεις έχουν εισέλθει σε μία τροχιά ακραίας υπερέκθεσης, που την εντείνουν τα social media, όταν το κράτος ψηφιοποιείται και κατά συνέπεια αυξάνονται οι λειτουργίες του και τελικά η κυριαρχία του, όταν υπάρχουν προθέσεις για αυτονόμηση του AI κ.λπ., τότε τι κατάφερε το Netflix πέρα από να μας εξοικειώσει με αυτά τα σενάρια. Τη στιγμή που περνάνε στο απυρόβλητο και διαβάζονται ως απλές ειδήσεις τα τελευταία και το Black Mirror σαν τον Όργουελ, τότε τι περιθώρια υπάρχουν για αναθεώρηση των τεχνολογικών μεθοδεύσεων. Τα κριτικά περιεχόμενα έχουν αυτονομηθεί από ένα συμπαγέστερο και πληρέστερο σχέδιο κοινωνικής αλλαγής και λειτουργούν απλά ως μία πολιτισμική αναφορά που φτιάχνει κάποιους fan της συνομωσίας και της κινηματογραφικής διαστροφής. Το Black Mirror ως μια απλή αφορμή συζήτησης μέσα σε μία παρέα, που τα σενάρια είναι απλά και μόνο υποθέσεις εργασίας και δεν ανήκουν στη σφαίρα του πραγματικού. Ή ακόμη και στην περίπτωση που αξιολογούνται σοβαρά και προβληματίζουν, λειτουργούν κατασταλτικά. Έχει ήδη προηγηθεί η δυσανασχέτηση και το πρώτο σοκ με αποτέλεσμα, όταν βγαίνει ο Έλον Μασκ με αλυσοπρίονο να προκαλεί γέλιο και να θεωρείται τρολάρισμα.
Αυτό είναι και το μεγάλο παράδοξο εδώ πέρα. Ό,τι θεωρείται παραλογισμός και διαστροφή μετατοπίζεται από το πραγματικό στη φαντασία. Η επιστημονική φαντασία είναι το οριοθετημένο πλαίσιο για προβληματισμό, ενώ η φιγούρα του «ισχυρότερου» άντρα στον κόσμο, που είναι όντως παρανοϊκός, όχι. Και το ακόμη πιο παράδοξο σημείο σε όλο αυτό είναι η στιγμή που σε μία παρεΐστικη συζήτηση θα ειπωθεί το επικό: «φαντάσου να ίσχυε όντως το σενάριο», αυτό ακυρώνεται αυτομάτως από τη σφαίρα του πραγματικού. Μία εκ προοιμίου άρνηση ότι η οθόνη αποτυπώνει πραγματικά γεγονότα και προθέσεις. Το Black Mirror ως ένας αντεστραμμένος καθρέφτης που αντανακλά τους κινδύνους που απευχόμαστε μεν, χωρίς να μας ενοχλούν στην εμπειρική ζωή δε. Αντί η τέχνη να εντοπίζει και να κριτικάρει τις παθογένειες και να καλλιεργεί τις αντίστοιχες ανησυχίες για τη ζωή, ερχόμαστε εμείς ως υλικοί και εμπειρικοί δρώντες να προβληματιστούμε και να ανησυχήσουμε για τη φαντασία ως τέτοια. Μας απασχολεί το «αν θα ίσχυε» χωρίς να βλέπουμε τί ισχύει.
Και σε αυτό συμβάλει η ίδια η αντίληψη αρχικά που έχουμε για την τέχνη. Λειτουργώντας οι μορφές έκφρασης ως μία πολιτισμική αναφορά, το εκάστοτε περιεχόμενο ικανοποιεί απλά και μόνο ορισμένα κοινά και πνευματικές ανάγκες. Η πολύ κανονικότητα κουράζει και προσπαθούμε να βρούμε τη διαστροφή, τον παραλογισμό, το ενδιαφέρον μέσα στην τέχνη κι ας αποτυπώνει η κάθε μορφή έκφρασης την εν λόγω κανονικότητα που ζούμε. Πρέπει να υπάρχει σταθερότητα και ευρυθμία, οπότε οτιδήποτε μπορεί να τις διαταράσσει είναι πιο συνετό να εντοπίζεται στους φανταστικούς κόσμους, χωρίς να σημαίνει ότι οι κόσμοι αυτοί δεν σχετίζονται άμεσα με την εμπειρία.
Επίσης και ο ρόλος των καλλιτεχνών, των ηθοποιών, των διανοούμενων και γενικά όλων εκείνων που παρεμβαίνουν κριτικά, συμβάλει καίρια στη ανατροφή του αναστοχαστικού λόγου που θα καταλήξει σε μια πολιτική δράση. Το θέμα είναι ότι δεν μπορεί να έρθει κανείς να κηρύττει ατόφια την όποια αλήθεια, γιατί πολύ απλά η αλήθεια αυτή βιώνεται από τον καθένα εκ των πραγμάτων. Πώς είμαστε τόσο σίγουροι επίσης ότι αν πούμε την αλήθεια και ερμηνεύσουμε τον κόσμο ορθολογικά στους άλλους αυτοί θα μας ακούσουν και θα μας ακολουθήσουν, όπως γίνεται με το Black Mirror. Ποιος καπνιστής δεν ξέρει ότι το τσιγάρο σκοτώνει; Έχει νόημα να αναπαράγουμε κοινοτοπίες με την ελπίδα να αφυπνίσουμε αυτόν που δεν κοιμάται;
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Μαύρος καθρέφτης, imdb.com, διαθέσιμο εδώ
