Της Αντιγόνης Λαπατά,
Επάγγελμα ψυχολόγος… όλοι ξέρουν τι είναι και όλοι έχουν στο νου τους πως πρόκειται για ένα πράγμα! Η πιο χαρακτηριστική φράση που ακούει ένας δυνάμει ψυχολόγος, ήδη ,πριν την εισαγωγή του στη σχολή, δεν είναι άλλη από το «Θα είμαι ο πρώτος σου πελάτης!» Μήπως έχετε πέσει και εσείς στην παγίδα; Αν ναι, μην ανησυχείτε. Διορθώνεται! Για να δούμε για ποιους καθιστούν «προνόμιο» αυτοί οι πελάτες και γιατί, παρά τα κοινά σημεία στους κλάδους αυτής της επιστήμης, χρειάζεται να συνειδητοποιήσουμε ότι το νόμισμα έχει παραπάνω από δύο όψεις!
Καλή η εισαγωγή αλλά ξεχάσαμε το βασικότερο… τι είναι αυτό που το λένε «Ψυχολογία»; Η Ψυχολογία είναι ένας επιστημονικός κλάδος που ασχολείται με τη συμπεριφορά των ανθρώπων και τις λογικές λειτουργίες. Αντικείμενο μελέτης ενός ψυχολόγου συνιστούν τόσο οι σχέσεις ατόμου και περιβάλλοντος, όσο και αυτές μεταξύ εγκεφάλου και συμπεριφοράς. Θα ήταν βέβαια παράβλεψη, να μην αναφερθούμε στην κομβική σημασία των συναισθημάτων, της κοινωνικής αλληλεπίδρασης και του αντίκτυπου των ερεθισμάτων. Μαγικό πώς χωράνε όλα στο ίδιο τσουβάλι.
Δύο ακόμη βασικές έννοιες που χρειάζεται να αποσαφηνίσουμε για να προχωρήσουμε παρακάτω δεν είναι άλλες από αυτές της «προσωπικότητας» και του «χαρακτήρα». Οι περισσότεροι από εμάς πολλές φορές… «μπλεκόμαστε»! Η προσωπικότητα αφορά σε σταθερά, διαρκή χαρακτηριστικά που καθιστούν τον καθέναν από μας ξεχωριστό άτομο. Κύριο γνώρισμά της είναι πως δεν πρόκειται για κάτι άκαμπτο κι αμετάβλητο. Μπορεί να ποικίλει ανάλογα με τις περιστάσεις, είναι, ωστόσο, ανθεκτική στις αλλαγές. Ας λάβουμε υπόψη ότι η ίδια η λέξη “personality” έχει τις ρίζες της στη λατινική λέξη “persona” (θεατρικό προσωπείο). Γίνεται, συνεπώς, λόγος για τις εξωτερικά παρατηρήσιμες συμπεριφορές, σε συνδυασμό με πληθώρα υποκειμενικών και κοινωνικών ιδιοτήτων. Διάφορες έρευνες, μάλιστα, δείχνουν πως μετά την ηλικία των 25-30 ετών κατά προσέγγιση, παραμένει σταθερή. Ο χαρακτήρας, από την άλλη, αφορά σε ηθικά κατά βάση ζητήματα, όπως η σκέψη, τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές.
Ας μη γελιόμαστε… αν προσπαθούσαμε να μιλήσουμε για όλους τους κλάδους της Ψυχολογίας, τότε θα γεμίζαμε σίγουρα βιβλίο! Μπορούμε, όμως, να κάνουμε λόγο για τους βασικότερους. Ξεκινώντας με την Κλινική Ψυχολογία, ένας κλινικός ψυχολόγος εστιάζει στην εκτίμηση, αποτίμηση, τη θεσμοθετημένη αξιολόγηση ψυχικής δυσφορίας και προβλημάτων προσαρμογής, ενώ βασικότερό του έργο συνιστά η διάγνωση ψυχικής διαταραχής. Σε δεύτερο στάδιο, ασχολείται με την κλινική παρέμβαση, την πρόληψη και την κατανόηση, ώστε να βοηθήσει στην εύρεση της καταλληλότερης θεραπείας, ενώ, παράλληλα, δεν παραλείπει να ασχοληθεί εις βάθος με την έρευνα σε θέματα προώθησης ψυχικής υγείας και καταπολέμησης δυσφορίας και ασθένειας ψυχικής φύσεως. Βασικοί στόχοι του αποτελούν η βελτίωση της συμπεριφοράς, η ρύθμιση του συναισθήματος, προκειμένου το άτομο να αντεπεξέρχεται και να προσαρμόζεται στις συνθήκες που βιώνει, όντας αποτελεσματικό σε ένα γενικότερο κλίμα ευημερίας. Έτσι, από αυτήν τη συνένωση επιστήμης, θεωρίας και πρακτικής, επιτυγχάνεται και η ανάπτυξη της προσωπικότητάς του τελευταίου, ανεξάρτητα από το πολιτισμικό πλαίσιο και το κοινωνικοοικονομικό στρώμα στο οποίο ανήκει. Εξάλλου, πεδίο μελέτης συνιστούν όλες οι πλευρές που διαμορφώνουν τον άνθρωπο.
Ώρα για τη στερεοτυπική εικόνα, σε συνδυασμό βεβαίως με αυτή του κλινικού που πάντα μπερδεύουμε… αυτή του συμβουλευτικού ψυχολόγου! Ήρθε η ώρα για λίγη ετυμολογία. Συν + βουλεύομαι = συνεξετάζω, σκέφτομαι για να αποφασίσω. Συγκεκριμένα, με τον όρο «Συμβουλευτική» αναφερόμαστε στη διαδικασία, κατά την οποία ο/η ειδικός εξετάζει από κοινού με κάποιο άτομο ή ομάδα τα ζητήματα που τους απασχολούν, παρέχοντας διευκόλυνση προκειμένου να γίνει ευδιάκριτος ο δρόμος για την επίλυση. Βασική προϋπόθεση για την εξασφάλιση της βέλτιστης πορείας του κύκλου συνεδριάσεων δεν είναι άλλη από την αυτονόμηση· ο/η θεραπευτής να μην κρατά εξαρτημένο/-η τον/την θεραπευόμενο/-η, διότι σε αυτήν την περίπτωση δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για διασφάλιση ψυχικής υγείας. Κάτι το οποίο πρέπει να προσέξουμε, είναι πως, σε αντίθεση με την Κλινική Ψυχολογία, η Συμβουλευτική δεν ασχολείται μόνο με άτομα που παρουσιάζουν αποκλίνουσα συμπεριφορά. Στον ίδιο βαθμό, μπορεί να απευθύνεται και σε υψηλής λειτουργικότητας άτομα, συμβάλλοντας στην ανακάλυψη μιας διαφορετικής οπτικής των πραγμάτων, όχι κάνοντας το άσπρο μαύρο, αλλά φανερώνοντας και τα υπόλοιπα χρώματα με τις αποχρώσεις τους.
Ας περάσουμε στην Αναπτυξιακή Ψυχολογία, αναμφίβολα αν ασχολείστε με παιδιά ή εφήβους έχει χρειαστεί να συμβουλευτείτε ένα σχετικό σύγγραμμα! Ο τομέας αυτός, έχει ως επιστημονικό αντικείμενο τη δια βίου ανάπτυξη, η οποία καλύπτει όλες τις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στον ανθρώπινο οργανισμό και ψυχισμό, φτάνοντας πολλές φορές στα άκρα, καθώς ένας αναπτυξιακός-εξελικτικός ψυχολόγος, ασχολείται με όσα συμβαίνουν και πριν τη γέννηση, έως και το θάνατο του ατόμου. Σε ερευνητικό επίπεδο, επικεντρώνεται τόσο στις μεταβολές όσο και στη σταθερότητα στη συμπεριφορά του ανθρώπου, με έμφαση στη λεπτομέρεια, για την καλύτερη δυνατή κατανόηση των προαναφερθεισών διαδικασιών. Εκείνος που επιλέγει να ειδικευτεί στον εν λόγω κλάδο, καλείται να κάνει και μία δεύτερη επιλογή αναφορικά με το πεδίο ενασχόλησής του, εννοώντας τόσο την ηλικία όσο και την πλευρά της ανάπτυξης. Ενδεικτικά, πτυχές στις οποίες μπορεί να… «επενδύσει» είναι η σωματική, η γνωστική, η κοινωνική ανάπτυξη και η ανάπτυξη της προσωπικότητας, έχοντας πάντοτε στο νου τις επιδράσεις της εποχής και του πολιτισμικού πλαισίου που επηρεάζουν την υπό μελέτη ομάδα ανθρώπων.
Στον επόμενο κλάδο περνάμε με τη χαρακτηριστική ατάκα που χρησιμοποιεί ο καθηγητής μου… «Δύο πράγματα σιχαίνονται οι ψυχολόγοι· τη Στατιστική και τον εγκέφαλο!» (απαραίτητα και τα δύο εδώ που τα λέμε). Οι Ψυχολόγοι της παρέας έχουν ήδη καταλάβει ότι θα μιλήσουμε για Βιοψυχολογία και Νευροεπιστήμες! Με πολύ απλά λόγια, ένας νευροψυχολόγος ασχολείται με τη βιολογία της συμπεριφοράς. Δεν πρόκειται για ψυχολογική μελέτη της Βιολογίας, αλλά για βιολογική μελέτη της Ψυχολογίας! Αντικείμενο μελέτης συνιστούν από βιολογική σκοπιά και οι έκδηλες αλλά και οι άδηλες συμπεριφορές και διεργασίες του οργανισμού. Μελετώνται, συνεπώς, οι περιοχές του εγκεφάλου και, κυρίως, οι βλάβες και οι συνέπειές τους, προχωρώντας συχνά σε πειράματα με σκοπό την παρατήρηση.
Προσοχή… άλλο πράγμα συνιστά η Γνωστική Ψυχολογία! Σε αυτήν την περίπτωση, μιλάμε για μελέτη του νου σε ερευνητικό κατά κόρον επίπεδο. Συνεργάζεται συχνά με τον προαναφερθέντα κλάδο, αλλά εδώ βλέπουμε τους τρόπους με τους οποίους ο ανθρώπινος εγκέφαλος δέχεται, οργανώνει, αντιλαμβάνεται και επεξεργάζεται πληροφορίες.
Και ναι, άφησα το αγαπημένο μου για το τέλος. Καλή η μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς, αλλά είναι ποτέ δυνατόν να γίνει χωρίς το άγρυπνο βλέμμα του «Μεγάλου Αδελφού»; Ας αποφύγουμε όμως τέτοιου είδους περιγραφές. Η Κοινωνική Ψυχολογία ορίζεται, σύμφωνα με τον G. Allport, ως ο κλάδος που ασχολείται με την επίδραση της πραγματικής ή υποτιθέμενης παρουσίας των άλλων στη συμπεριφορά, ενώ ο S. Moscovici ήρθε να προσθέσει τις έννοιες της ιδεολογίας και της επικοινωνίας αναφερόμενος σε γένεση, δομή και λειτουργία. Αλήθεια, πώς ο άνθρωπος πλάθει εικόνα για τον κόσμο και πώς προσπαθεί να σχετιστεί με τους άλλους (όπως αναρωτήθηκε ο Heider); Όλα αυτά δε γίνεται να μελετηθούν χωρίς την αναφορά στο κοινωνικό πλαίσιο, ακόμα κι όταν το άτομο απομονώνεται από αυτό. Προσδοκία ενός κοινωνικού ψυχολόγου αποτελεί η ανάδειξη γενικότερων μηχανισμών, ώστε να καταστούν κατανοητοί οι λόγοι που ωθούν ένα άτομο στην υιοθέτηση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς. Στα μοντέλα, λοιπόν, που κατασκευάζονται, συσχετίζονται καταστασιακοί παράγοντες και συμπεριφορές. Η κυριαρχία των μοντέλων αυτών γίνεται αντιληπτή από τη στιγμή που είναι σε θέση να εξηγήσουν ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορών. Εξετάζουμε γιατί και πώς τα πράγματα συμβαίνουν με τον τρόπο που συμβαίνουν.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι με τη λέξη «ψυχολόγος» μόνο ένα πράγμα δεν εννοούμε! Και πόσοι ακόμα κλάδοι για τους οποίους δεν έγινε λόγος… ίσως μια άλλη φορά. Τουλάχιστον τώρα θα είστε λιγάκι πιο συνειδητοποιημένοι. Την επόμενη φορά που θα μιλάτε για «ψυχολόγο», δεν έχετε παρά να ζητήσετε να σας διευκρινίσουν… για ποιον ψυχολόγο μιλάτε!
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Οι κλάδοι της ψυχολογίας, psychologein.net, διαθέσιμο εδώ
- Σύγγραμμα «Ψυχολογικές Θεωρίες Προσωπικότητας» των Duane P. Schultz και Sydney Ellen Schultz, σε επιστημονική επιμέλεια Φώτιου Γ. Αναγνωστόπουλου και μετάφραση Χαράς Λυμπεροπούλου, Εκδόσεις Πεδίο Αθήνα, Οκτώβριος 2021
- Σύγγραμμα «Κλινική Ψυχολογία, Επιστήμη και πρακτική, Θέματα Διαφορετικότητας» του Andrew M. Pomerantz, 5η έκδοση, σε επιστημονική επιμέλεια Βασιλικής Γιωτσίδη και Πήλιου-Δημήτρη Σταύρου και μετάφραση Κατερίνας Ιορδάνογλου, Εκδόσεις ΤΖΙΟΛΑ Θεσσαλονίκη 2022-2023
- Σύγγραμμα «Αναπτυξιακή Ψυχολογία, Δια βίου προσέγγιση» του Robert S. Feldman, σε μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια των Ευαγγελία Γαλανάκη, Σμαράγδας Καζή, Μαρίας Μαρκοδημητράκη, Ηλία Μπεζεβέγκη, Φωτεινής Μπονώτη, Ασημίνας Ράλλη, Σπυρίδωνος Τάνταρου, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα, 2019
- Σύγγραμμα «Βιοψυχολογία» των John Pinel και Steven Barnes, 11η έκδοση, σε επιστημονική επιμέλεια των Γεωργίου Παναγή, Ελένης Αρετούλη, Λάμπρου Μεσσήνη και Δημητρίου Κασελίμη και μετάφραση Ελένης Κονσολάκη, Εκδόσεις ΤΖΙΟΛΑ, Θεσσαλονίκη 2024
- Σύγγραμμα «Γνωστική Ψυχολογία, Σύνδεση Νου, Έρευνας και Καθημερινής ζωής» του E. Bruce Goldstein, σε επιστημονική επιμέλεια Νίκου Μακρή και μετάφραση Μαργαρίτας Κουλεντιανού, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα 2018
- Σύγγραμμα «Κοινωνική Ψυχολογία, ψυχολογικές προεκτάσεις» των Vincent Yzerbyt και Olivier Klein, σε επιστημονική επιμέλεια Στάμου Παπαστάμου, Γεράσιμου Προδρομίτη και Μαρίας Γκέκα και μετάφραση Κατερίνας Γούλα, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα, Δεκέμβριος 2022
