Της Σάρας Μουράτι,
«Κι όταν ακούει κανείς την ιστορία, ίσως δεν φαίνεται τόσο ευχάριστο ότι δεν μοιάζει με παραμύθι· όσοι όμως θελήσουν να εξετάσουν την καθαρή αλήθεια των όσων έγιναν και εκείνων που μέλλουν κάποτε να ξαναγίνουν, όπως είναι η φύση των ανθρώπων, ή τα ίδια ή παρόμοια, θα μου φτάσει αν αυτοί τα κρίνουν ωφέλιμα. Γιατί το έργο μου έχει γραφεί περισσότερο για να το ‘χουν οι άνθρωποι αιώνιο χτήμα τους παρά σαν αγώνισμα για να το ακούσει κανείς μία μόνο φορά»
Θουκυδίδης, [1.22.4]
Ο Θουκυδίδης θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ιστοριογράφους της αρχαιότητας. Μέσα από το συγγραφικό έργο του κατάφερε να καταγράψει με απόλυτη αντικειμενικότητα και αμεροληψία τα ιστορικά γεγονότα που συσχετίζονται με τη διεξαγωγή του Πελοποννησιακού πολέμου. Γεννήθηκε στο δήμο Αλιμούντος της Αττικής μεταξύ 460 και 455 π.Χ. και ήταν Αθηναίος πολίτης, καταγόμενος από αριστοκρατική οικογένεια. Το όνομα του πατέρα του ήταν Ολόρος, το οποίο δεν είναι γνωστό ως αθηναϊκό όνομα. Ο Ολόρος ήταν πιθανότατα θρακικής καταγωγής από την πλευρά της μητέρας του. Ο Θουκυδίδης κατείχε ένα κτήμα στη Θράκη, στο οποίο διέμεινε κατά τη διάρκεια της εξορίας που του επιβλήθηκε από τους Αθηναίους. Έλαβε λαμπρή μόρφωση και είχε για δασκάλους του τους σοφιστές Αναξαγόρα και Αντιφώντα. Η παιδική και νεανική του ηλικία συμπίπτουν με την ακμή της Αθηναϊκής δημοκρατίας που στα χρόνια του Περικλή είχε φτάσει στο απόγειο της. Τις περισσότερες πληροφορίες, βέβαια, για τη ζωή του τις αντλούμε άμεσα ή έμμεσα από το έργο του. Ο Θουκυδίδης σχετιζόταν κατά κάποιο τρόπο με τον μεγάλο Αθηναίο πολιτικό και στρατηγό Μιλτιάδη, ο οποίος είχε παντρευτεί την κόρη ενός Θρακιώτη πρίγκιπα με αυτό το όνομα, ενώ ήταν ξάδελφος του πολιτικού Κίμωνα.
Προσβλήθηκε από το λοιμό που ξέσπασε στην Αθήνα το 430 π.Χ., αλλά κατάφερε να επιβιώσει. Από το θανατηφόρο λοιμό που διήρκησε μέχρι το 426 π.Χ. εξοντώθηκε το 1/3 του αθηναϊκού πληθυσμού. Ανάμεσα στα θύματα ήταν και ο ίδιος ο Περικλής. Το 424 π.Χ. είχε εκλεγεί στρατηγός και του ανατέθηκε η διοίκησή του στόλου στην περιοχή της Θράκης, ενώ βρέθηκε εξόριστος για 20 ολόκληρα χρόνια, διότι κατά τη διάρκεια του Αρχιδάμειου πολέμου δεν μπόρεσε να υπερασπιστεί την Αμφίπολη, ενάντια στον Σπαρτιάτη διοικητή Βρασίδα.
Όσο ήταν εξόριστος πραγματοποίησε αρκετά ταξίδια για να συλλέξει σημαντικό υλικό και μαρτυρίες για το έργο του. Εικάζεται πως ένας από τους προορισμούς που επισκέφθηκε ήταν η Σικελία, γιατί η αφήγηση για την Αθηναϊκή εκστρατεία δεν θα μπορούσε να έχει γραφτεί από κάποιον που δεν είχε επισκεφτεί αυτοπροσώπως τη Σικελία. Υπολογίζεται ότι όταν ξέσπασε ο Πελοποννησιακός πόλεμος το 431 π.Χ. που διήρκησε 27 ολόκληρα χρόνια, ήταν περίπου 25 ή 30 χρονών. Ο ακριβής χρόνος και τρόπος του θανάτου του είναι αβέβαιοι, αλλά υπολογίζεται ότι πέθανε το 399 π.Χ.
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
Ο Θουκυδίδης ασχολήθηκε με τη συγγραφή του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.) που έφερε αντιμέτωπές τις δύο μεγάλες ελληνικές πόλεις, την Αθήνα και τη Σπάρτη. Στο έργο του περιλαμβάνεται αυστηρά μόνο η εξιστόρηση των γεγονότων του πολέμου, αν και εμπεριέχονται και περιστατικά που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με εκείνον. Συγκεκριμένα, εξιστόρησε τα γεγονότα των πρώτων 20 ετών του πολέμου (431-411 π.Χ.), αφού ο θάνατός του, όπως φαίνεται, εμπόδισε την περάτωσή του έργου του. Με την καταγραφή των γεγονότων που έλαβαν χώρα τα τελευταία επτά έτη του πολέμου (411-404 π.Χ.), ασχολήθηκε ο Ξενοφώντας. Ο ίδιος ο συγγραφέας μας πληροφορεί πως ξεκίνησε τη συγγραφή του αμέσως μετά την έναρξη του πολέμου, γιατί κατάλαβε τη σημασία και το μέγεθος αυτής της σύγκρουσης.
Ο τίτλος του έργου «Θουκυδίδου συγγραφή» και η διαίρεσή του σε οκτώ βιβλία είναι μεταγενέστερα. Το 1ο βιβλίο αποτελεί μια γενική εισαγωγή και χωρίζεται σε τρία μέρη: στο πρώτο μέρος εμπεριέχεται μια σύντομη επισκόπηση των παλαιότερων γεγονότων, καθώς και η δήλωσή του σκοπού και της μεθόδου του συγγραφέα, στο δεύτερο μέρος τα Κερκυραϊκά και τα Ποτιδαιακά που αποτελούν τις εμφανείς αιτίες του πολέμου, ενώ στο τρίτο μέρος εκτίθεται η αύξησή της δύναμής της Αθήνας από την εποχή των Περσικών πολέμων.
Στο 2ο βιβλίο ο ιστοριογράφος, επικεντρώνεται στα γεγονότα των τριών πρώτων ετών του Πελοποννησιακού πολέμου και στο τέλος της διήγησης των γεγονότων του πρώτου έτους ο Θουκυδίδης εντάσσει το μεγαλοπρεπές Επιτάφιο Λόγο του Περικλή για τους νεκρούς του πολέμου, ενώ αντίστοιχα στο 3ο βιβλίο του εξιστορούνται τα γεγονότα που έλαβαν χώρα το 428-425 π.Χ. Παράλληλα, στο 4ο βιβλίο περιλαμβάνονται τα ιστορικά γεγονότα που πραγματοποιήθηκαν κατά τον έβδομο, όγδοο και ένατο χρόνο διεξαγωγής του πολέμου, όπως για παράδειγμα η κατάληψή της Πύλου από τον Δημοσθένη και η εκστρατεία του Βρασίδα στη Μακεδονία και τη Θράκη, ενώ στο 5ο βιβλίο περιγράφονται τα χρόνια της Νικίειας ειρήνης, στη διάρκεια της οποίας διεξάγονται πολλές νέες συγκρούσεις.
Στο 6ο και 7ο βιβλίο εμπεριέχονται τα γεγονότα του 17ου και του 18ου έτους και το δεύτερο μέρος της Σικελικής εκστρατείας, κατά την οποία αρχίζουν οι δυσκολίες του αθηναϊκού στρατού, καθώς ο Αλκιβιάδης πρόδωσε την πατρίδα του και έπεισε τους Λακεδαιμόνιους να στείλουν στρατεύματα με αρχηγό το Γύλιππο στις Συρακούσες, όπου συντελέστηκε το σικελικό δράμα, η φοβερή και ολοκληρωτική καταστροφή του στρατού και του στόλου των Αθηναίων (413 π.Χ., αντίστοιχα. Στο 8ο και τελευταίο βιβλίο του ο ιστοριογράφος αναφέρει τις συνέπειες της καταστροφής στη Σικελία και τα πρώτα ιστορικά γεγονότα της τρίτης περιόδου του πολέμου (Δεκελεικός πόλεμος).
Στα οκτώ βιβλία του Θουκυδίδη, με εξαίρεση το τελευταίο, εκτός από την αφήγηση των ιστορικών γεγονότων, υπάρχουν και δημηγορίες, λόγοι δηλαδή που εκφωνήθηκαν από διάφορα πολιτικά πρόσωπα σε συνελεύσεις του λαού ή από στρατιωτικούς και πρεσβευτές προς στρατιώτες και πολίτες.
Σκοπός της συγγραφής του ήταν να δώσει στους μελλοντικούς αναγνώστες του έργου του ένα «κτήμα ες αεί», για να γνωρίζουν τι ακριβώς συνέβη στον Πελοποννησιακό πόλεμο και αξιοποιώντας αυτή τη γνώση να ενεργήσουν ανάλογα όταν θα ξανασυμβούν «όμοια ή παραπλήσια» γεγονότα , εφόσον η ανθρώπινη φύση δεν αλλάζει, κατά τον ίδιο. Σαν κριτικός ιστοριογράφος αποδίδει τα αίτια των όσων συμβαίνουν στον κόσμο, καθώς και τα οδυνηρά αποτελέσματα του πολέμου, όχι στους θεούς, όπως ο Ηρόδοτος, αλλά σε φυσικά αίτια και στις ανθρώπινες ενέργειες. Αξίζει να αναφερθεί, πως η ιστορία του Θουκυδίδη είναι εξολοκλήρου πολιτική και όχι εθνογραφική, όπως του Ηροδότου. Επιπροσθέτως, από το έργο του γίνεται αντιληπτό πως επηρεάστηκε βαθύτατα από τη δυναμική προσωπικότητά του Περικλή, από την ιατρική επιστήμη (αυστηρός καθορισμός θέματος, εξοικείωση με ιατρικούς όρους), που άκμασε με τον Ιπποκράτη και φυσικά από τους σοφιστές.
Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΚΡΙΤΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ
Πολλοί κριτικοί θεωρούν ότι όφειλε να κάνει στο έργο του μια λεπτομερειακή ανάλυσή της οικονομικής βάσης πάνω στην οποία στηριζόταν η Αθηναϊκή δύναμη και των εμπορικών συμφερόντων των άλλων πολιτειών που επηρεάστηκαν ή ακόμα και απειλήθηκαν από την αθηναϊκή επεκτατική πολιτική. Ωστόσο, ο Θουκυδίδης έλαβε υπόψιν του τις οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν και κατανοούσε επαρκώς τη σπουδαιότητά της οικονομίας και αυτό γίνεται απόλυτα αντιληπτό από τη μεγάλη σημασία που αποδίδει στην έλλειψη οικονομικών πόρων στις πρώιμες ελληνικές κοινωνίες. Ας μην ξεχνάμε, όμως, ότι η μελέτη των οικονομικών παραγόντων και των εμπορικών συμφερόντων και η προσπάθεια ερμηνείας των ιστορικών φαινομένων με οικονομικά αίτια είναι βασικό γνώρισμα κυρίως των νεότερων χρόνων. Εξάλλου, η οικονομική ιστορία είναι ανακάλυψη του 19ού αιώνα. Παράλληλα, o Θουκυδίδης έχει κατηγορηθεί ότι διαστρέβλωσε ή παρερμήνευσε τα αίτια που οδηγήσαν στο ξέσπασμα του Πελοποννησιακού πολέμου. Παρόλη την σφοδρή κρητική που έχει ασκηθεί στο έργο του δεν παύει να παραμένει ανεκτίμητης πολιτισμικής και ιστορικής αξίας.
Το μνημειώδες και πρωτοφανές συγγραφικό έργο του Θουκυδίδη έχει αδιαμφισβήτητα επηρεάσει πολλούς μετέπειτα ιστορικούς που τον θαυμάζουν για την επιστημονική του μέθοδο, την αξιοπιστία του, την ολόπλευρη ενημέρωση και τον πολιτικό στοχασμό του, ενώ αποτελεί μέχρι και σήμερα μια σημαντική πηγή γνώσεων για την αρχαία ελληνική ιστορία και πολιτική.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Bury J.B. (1988), Oι Αρχαίοι Έλληνες Ιστορικοί, Αθήνα: έκδοση Δημ. Ν. Παπαδήμα
- Thucydides, worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ
- Thucydides: Greek historian, britannica.com, διαθέσιμο εδώ
