Του Θανάση Μάριζα,
Το πρώτο και δεύτερο μέρος είναι διαθέσιμα, αντίστοιχα, εδώ κι εδώ.
Ο πόλεμος συμπλήρωσε, πλέον, δύο χρόνια παρουσίας στην Ουκρανία (ή μια ολόκληρη δεκαετία, εάν ληφθεί υπόψην και η προσάρτηση της Κριμαίας, το 2014). Το αποτέλεσμά του, πάντως, κρίνεται όσο αβέβαιο όσο και την πρώτη του ημέρα.
Τις τελευταίες ημέρες του 2023, η Ρωσία εξαπέλυσε ένα μπαράζ επιθέσεων με ρουκέτες και drone, σε κατοικημένες περιοχές ουκρανικών πόλεων, σκοτώνοντας δεκάδες αμάχους και προκαλώντας καταστροφές ευρείας κλίμακας, με μεθόδους που ξυπνούσαν επίπονες αναμνήσεις των πρώτων εβδομάδων του πολέμου. Άνθρωποι εντός της κυβέρνησης Zelenskyy, μετά από σχεδόν δύο χρόνια αδυναμίας επίτευξης διαπραγματεύσεων, άρχισαν να δηλώνουν δημοσίως πως η Ρωσία αρνείται να καθίσει στο ίδιο τραπέζι μαζί τους. Εξάλλου, σε αντίθεση με την Ουκρανία, της οποίας πρωταρχικός στόχος παραμένει η απελευθέρωση των κατεχόμενων εδαφών της, η Ρωσία έχει, πλέον, επενδύσει στον ίδιο τον πόλεμο: οι στρατιωτικές πρόοδοι είναι δευτερεούσης σημασίας, σε σύγκριση με τη διατήρηση της πολεμικής οικονομίας και της αντίστοιχης μηχανής προπαγάνδας. Με την αποτυχία της ουκρανικής αντεπίθεσης και τα κωλύματα στη χρηματοδότηση από τη Δύσης, ο χρόνος είναι με το μέρος του Putin. Ουκρανοί αξιωματούχοι βλέπουν, πια, οποιαδήποτε ρωσική επιθυμία διαπραγματεύσεων ως ευκαιρία για την ίδια τη Ρωσία να ανασυνταχθεί και να συνεχίσει τις μάχες, ξανά και ξανά, για όσο χρειαστεί.
Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα αβεβαιότητας για την ίδια την ύπαρξη του κράτους, ευδοκιμεί μια γνώριμη «πάθηση» των πρώην σοβιετικών κρατών: η ολιγαρχία. Μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, περισσότερα από δώδεκα κράτη προσπάθησαν να ανασυνταχθούν, μέσα από ένα μοναδικό είδος «ερειπίων»: τεράστιες γραφειοκρατίες, ριζικές οικονομίες μεταρρυθμίσεις και διεφθαρμένα δίκτυα που έκαναν τα καινούρια καπιταλιστικά συστήματα να λειτουργούν ευνοϊκά για πολύ συγκεκριμένα πρόσωπα.
Μέρος του προβλήματος με τις εν λόγω «ολιγαρχικές δημοκρατίες» είναι ότι οι ολιγάρχες είναι αναπόφευκτα και πυλώνες του πολιτικού συστήματος της εκάστοτε χώρας. Κάποιες χώρες κατάφεραν να κάνουν το επόμενο βήμα και να εξελιχθούν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες (Βαλτικά κράτη), ενώ άλλες είδαν την άνοδο ενός και μοναδικού ολιγάρχη, ο οποίος υπέταξε όλους τους υπόλοιπους (Λευκορωσία και, φυσικά, Ρωσία). Η Ουκρανία, προς το παρόν, έχει παραμείνει σε ένα υβριδικό, ενδιάμεσο στάδιο, κάτι το οποίο η Δύση φροντίζει συχνά να της υπενθυμίζει. Αλλά σήμερα, όταν απαιτούνται περαιτέρω δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις από μια χώρα που έχει υποστεί ανείπωτες απώλειες στον αγώνα της για τη διατήρηση έστω και της τωρινής ατελούς της δημοκρατίας, κάτι τέτοιο μπορεί να φαίνεται ως οδυνηρά άδικο.
Δεν είναι ότι δεν έχουν υπάρξει προσπάθειες. Πριν από τον πόλεμο, ο Zelenskyy προώθησε έναν φιλόδοξο νόμο, που είχε ως στόχο τη θωράκιση της πολιτικής της Ουκρανίας από τους ολιγάρχες. Δημιουργήθηκε ένα μητρώο ολιγαρχών, στους οποίους θα απαγορεύονταν δραστηριότητες όπως η χρηματοδότηση πολιτικών κομμάτων και η κατάθεση προσφορών για κρατικά περιουσιακά στοιχεία σε μεγάλης κλίμακας δημοπρασίες ιδιωτικοποιήσεων. Με τον πόλεμο, όσο παράδοξο κι αν τυχόν ακούγεται, ενισχύθηκε η επιτάχυνση αυτών των προσπαθειών: η κυβερνητική εξουσία έγινε ο απόλυτος πυρήνας της λήψης αποφάσεων, ενώ οι ολιγάρχες είδαν απώλειες στις περιουσίες τους (μέσω π.χ. της καταστροφής κτηρίων).
Εδώ είναι, ωστόσο, που προκύπτει το ουσιαστικό ερώτημα: αφού προέκυψαν συνθήκες αποδυνάμωσης της ανωτέρω «ολιγαρχικής δημοκρατίας», τι θα την αντικαταστήσει; Μια νέα, φιλελεύθερη δομή ή μια απολυταρχία; Ο προαναφερθείς συγκεντρωτισμός της εξουσίας, ο πλήρης έλεγχος των μέσων μαζικής ενημέρωσης, καθώς και ο κοινωνικός έλεγχος, υπό το πλαίσιο του στρατιωτικού νόμου, μπορεί εύκολα να οδηγήσει στη δεύτερη κατάληξη. Η κοινωνία, εξάλλου, μπορεί εύκολα να κάνει δεκτό έναν απόλυτο ολιγάρχη, με αντάλλαγμα τη νίκη και τη γρήγορη οικονομική ανάκαμψη, έπειτα από μια τέτοια κρίση. Με μια σύντομη απώθηση της ρωσικής εισβολής, η – έστω και διστακτική – αποδοχή ενός τέτοιου σεναρίου θα «εξατμιζόταν» γρήγορα. Τι θα συμβεί τώρα που ο πόλεμος μετρά δύο έτη και οι προοπτικές μιας γρήγορης ουκρανικής νίκης έχουν καταρρεύσει;
Τις ανησυχίες εντείνει το γεγονός πως ο Zelenskyy, κάποτε το «φρέσκο αίμα» μιας χρόνια μολυσμένης ημιδημοκρατίας (όπως είχαμε αναφέρει και στο δεύτερο μέρος), έχει αποκτήσει, πλέον, κάτι που θυμίζει το δικό του ολιγαρχικό δίκτυο. Ο ίδιος, ωστόσο, φαίνεται προσηλωμένος περισσότερο στη διοικητική αποτελεσματικότητα, παρά στην όποια ματαιοδοξία για πλούτο και πολυετή εξουσία. Αυτή η στάση – ότι ο πόλεμος είναι ώρα για δράση και ότι οι λεπτομέρειες μπορούν να διευθετηθούν αργότερα – έχει κερδίσει οπαδούς στο εσωτερικό της χώρας. Έτσι, ο κίνδυνος αυταρχισμού που παρουσιάζεται, στην περίπτωση του Zelenskyy, είναι διαφορετικός, αλλά όχι απαραίτητα και καλύτερος. Το σήμα κατατεθέν των ολιγαρχιών, εξάλλου, είναι ότι ισχύουν ειδικοί κανονές για τους δυνατούς, τους πλούσιους και τους καλά συνδεδεμένους.
Μια νότα αισιοδοξίας είναι πως, έστω και στην τωρινή της κατάσταση, η Δημοκρατία στην Ουκρανία συνεχίζει να υιοθετεί και μοντέρνα, φιλελεύθερα, ευρωπαϊκά στοιχεία.
Το κοινοβούλιο, παραδείγματος χάριν, εξετάζει νομοσχέδια που θα νομιμοποιήσουν τη συμβίωση ομόφυλων ζευγαριών, καθώς και τη χρήση ιατρικής μαριχουάνας. Το πρώτο μέτρο θα βοηθούσε τη χώρα να συμμορφωθεί με τις απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης (όπως έκανε πρόσφατα, φυσικά, και η Ελλάδα) και, όπως υποστήριξαν οι χορηγοί του στο κοινοβούλιο, αποτελεί ένα είδος δικαιοσύνης και για τα L.G.B.T.Q.+ άτομα που υπηρετούν στον ουκρανικό στρατό. Το άλλο μέτρο, αντίστοιχα, προωθήθηκε ως βοηθητικό για βετεράνους που πάσχουν από μετατραυματικό στρες. Όλα αυτά μπορούν να θεωρηθούν ως σημάδια πως η ουκρανική κοινωνία έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί τον πόλεμο, ώστε να κινηθεί προς την κατεύθυνση των ευρωπαϊκών πρακτικών, σε μια εξέλιξη «ουδέν κακόν αμιγές καλού».
Στα μέσα Δεκεμβρίου, η Ευρωπαϊκή Ένωση ξεκίνησε επίσημες διαπραγματεύσεις με την Ουκρανία, για την ένταξη της τελευταίας στην πρώτη. Η Ουκρανία θα πρέπει να ανταποκριθεί στα νομικά και κοινωνικά πρότυπα της δημοκρατίας — συμπεριλαμβανομένων των λειτουργικών πολιτικών θεσμών, της προστασίας από τις διακρίσεις και της έλλειψης διαφθοράς — τα οποία ακόμη και ορισμένα μόνιμα μέλη (όπως η Ουγγαρία) δεν πληρούν. Όπως και να έχει, η Ουκρανία αντιμετωπίζει σίγουρα μια σειρά προκλήσεων και απειλητικών «σκιών» προς της Δημοκρατία της, αλλά, σε αντίθεση με πολλά άλλα κράτη που έχουν βρεθεί σε πόλεμο, φαίνεται να έχει γίνει περισσότερο, παρά λιγότερο, ανεκτική, τα τελευταία δύο χρόνια. Η ίδια η Ευρώπη φαίνεται να μην είναι απλώς ο στόχος, αλλά και η ιδεολογία που ακολουθείται, ώστε εκείνος να επιτευχθεί.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ukraine’s Democracy in Darkness, The New Yorker, διαθέσιμο εδώ
- Mikhail Minakov, War, De-oligarchization, and the Possibility of Anti-Patronal Transformation in Ukraine στο Bálint Madlovics & Bálint Magyar (eds.), Ukraine’s Patronal Democracy and the Russian Invasion (CEU Press / Βουδαπέστη / 2023), σελ. 141 – 165, διαθέσιμο εδώ
- Russia was ridiculed at the start of the war. Two years on, it has reasons to be confident, CNBC, διαθέσιμο εδώ
- Ukraine legalises cannabis for medical use, Reuters, διαθέσιμο εδώ
