Του Κωνσταντίνου Μεταξά,
Το βιβλίο του Walter Benjamin Τα παιδικά χρόνια του Βερολίνου στα χίλια εννιακόσια εμφανίζεται μόνο του με την ασυνήθιστη υλικότητά του για αυτοβιογραφικό έργο. Πρόκειται για ένα σχετικά μικρό βιβλίο με λιγότερες από εκατό σελίδες. Κοιτάζοντας τον κατάλογο περιεχομένων, αυτή η παράξενη πρώτη εντύπωση γίνεται ακόμα πιο έντονη. Παραδόξως, ορισμένα από τα κεφάλαια, σπάνια μεγαλύτερα από δύο σελίδες, έχουν επικεφαλίδες με τοπωνύμια. Ορισμένες παραπέμπουν ξεκάθαρα στο Βερολίνο, όπως “Die Siegessäule”, “Tiergarten”, “Stieglitzer Ecke Genthiner” και άλλες που δεν παραπέμπουν σε κάποια συγκεκριμένη πόλη, όπως “Verstecke oder Krumme Strasse”.
Είναι ήδη σαφές ότι το βιβλίο της παιδικής ηλικίας του Benjamin δεν θα ακολουθούσε τις συμβάσεις μιας χρονολογικά καταγεγραμμένης παιδικής ηλικίας, αλλά θα καθιέρωνε μια χωρικά προσανατολισμένη τάξη. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της παιδικής ηλικίας του Βερολίνου μπορεί να συναχθεί από τη μελέτη των πινάκων περιεχομένων: 16 από τα συνολικά 42 κομμάτια βρίσκονται στο παράρτημα, το οποίο φέρει την ένδειξη «Αποσπάσματα από προηγούμενες εκδόσεις». Είναι σαφές από τον μεγάλο αριθμό των αποσπασμάτων ότι δεν πρόκειται για ασήμαντες διαφορές μεταξύ των πολυπληθών εκδόσεων.
Η διαρκής γοητεία του Walter Benjamin έγκειται στο εύρος των γραπτών του. Επειδή συνδυάζουν αυτοβιογραφική-λογοτεχνική και μνήμη-θεωρητική γραφή, τα παιδικά απομνημονεύματα Berliner Chronik και Berliner Kindheit um neunhundert κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο έργο του. Στο Kindheitsbuch του Benjamin, η διαδικασία της γραφής και η διαδικασία της ανάμνησης αποκτούν ένα ιδιαίτερο επίπεδο προβληματισμού. Τα κείμενά του μοιράζονται αναμνήσεις και θέτουν ερωτήματα σχετικά με τις συνθήκες γραφής για το παρελθόν.
Η πολυπλοκότητα της παιδικής ηλικίας του Βερολίνου επιτρέπει μια ευρεία πρόσβαση, έτσι ώστε τα κείμενα να κατηγοριοποιούνται είτε ως θησαυρός είτε ως λατομείο για τη βενιαμίνικη έρευνα. Δεν είναι μόνο ένας προβληματισμός για τη φύση της μνήμης, αλλά και ένα πορτρέτο του Βερολίνου των αρχών του αιώνα και μια εξέταση της ενσωματωμένης ιδιότητας του πολίτη της πόλης, που περιλαμβάνει κοινωνικές, πολιτιστικές και ιστορικές πτυχές. Τα κείμενα της παιδικής ηλικίας του Βερολίνου είχαν μια ανεξάντλητη δύναμη που προκαλούσε δέος. Η διαχρονικότητα του μνημονικού-θεωρητικού περιεχομένου τους είναι αναμφίβολα ένας από τους λόγους γι’ αυτό. Κάθε γενιά προσεγγίζει το παρελθόν της με διαφορετικό τρόπο, αλλά όλες αντιμετωπίζουν την ίδια πρόκληση: την ένταση μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας. Η ακόλουθη μελέτη είναι αφιερωμένη σε αυτή την τεταμένη κατάσταση.
Η λέξη “Eingedenken” (ανάμνηση) εμφανίζεται μόνο μία φορά σε ολόκληρο το σύμπλεγμα των παιδικών αναμνήσεων του Benjamin –δηλαδή στα Χρονικά του Βερολίνου σε σχέση με την παιδική ηλικία του Βερολίνου και τις διάφορες επανερμηνείες της παιδικής ηλικίας του Βερολίνου– αλλά παραπέμπει σε ένα σημείο, του οποίου η σημασία από μεθοδολογική και από άποψη περιεχομένου δεν μπορεί να υπερεκτιμηθεί. Οι παιδικές αναμνήσεις του Benjamin δεν αποτελούν έτσι μια χρονολογικά ταξινομημένη αυτοβιογραφία, αλλά μια τυχαία συλλογή εικόνων, που αποτυπώθηκαν στο μυαλό του μέσα από μια ταχεία διαδικασία γραφής.
Αυτό εγείρει το ερώτημα γιατί ο Benjamin θεώρησε τις παραστάσεις του σε ένα ερασιτεχνικό στάδιο ως συνεισφορές σε ένα χρονολόγιο. Το χρονικό, εξ ορισμού, είναι μια λογοτεχνική μορφή που παρουσιάζει τα γεγονότα με χρονολογική σειρά. Ένα άλλο στοιχείο που μοιάζει με τον Προυστ στα πεζογραφήματα του Benjamin για την παιδική ηλικία είναι εμφανές στον κεντρικό ρόλο των εικόνων. Ο Benjamin εργάστηκε σκληρά για να γίνει κύριος των εικόνων, αποτυπώνοντας την εμπειρία της πόλης σε ένα παιδί της μεσαίας τάξης.
Η «εικόνα» εδώ δεν αναφέρεται σε μια απλή αναπαράσταση αυτού που έχει συμβεί, αλλά σε μια φιγούρα, δηλαδή στο αποτέλεσμα ενός δακτύλου ή μιας γραφής που συνδυάζει παρόν και παρελθόν, ίχνος και επανάληψη, κλείσιμο του ματιού και ερμηνεία. Σε αυτό το πλαίσιο, το γεγονός ότι τα Χρονικά του Βερολίνου, σε σχέση με την Παιδική ηλικία του Βερολίνου, περιέχουν επίσης αναμνήσεις από τη νεότητα και τις σπουδές που χρησίμευσαν ως τα πρώτα «προσεκτικά, ψηλαφητά φτυάρια στη σκοτεινή γη» για την προετοιμασία των βαθύτερων ανασκαφών της Παιδικής ηλικίας του Βερολίνου είναι συμπτωματικό. Οι εικόνες εμφανίζονται αρχικά ως αποτέλεσμα της εργασίας μιας βραδιάς που προκάλεσε τη σκέψη. Έτσι, το χρονικό φαίνεται να είναι η αλάνθαστη πύλη προς την παιδική ηλικία. Η σχέση της μας διδάσκει όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για τη σποραδική πρακτική της μνήμης του Benjamin.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Benjamin, Walter: Berliner Kindheit um neunzehnhundert. Berlin: Suhrkamp, 2010
- Giuriato D.: zu einer Poetologie des Schreibens in Walter Benjamins Kinderheitserinnerungen. München: W. Fink. 2006.
- Lemke A.: Gedächnisräume des Selbst Walter Benjamins „Berliner Kindheit um neunzehnhundert. Würzburg: Königshausen& Neumann. 2008.
