Της Φωτεινής Παπαγιαννοπούλου,
«Πάμε για καφέ;». Μια φράση που αντηχεί σε σπίτια, πεζοδρόμους, προαύλια σχολείων, πάρκα της ελληνικής κοινωνίας. Τι σημαίνει αυτή η φράση; Η πρόταση αυτή αναφέρεται αποκλειστικά στην ανάγκη κατανάλωσης αυτού του ροφήματος ή μήπως υφίστανται βαθύτεροι λόγοι για την επιλογή του; Ας προσεγγίσουμε, λοιπόν, από μια κοινωνιολογική ματιά τους λόγους της έντονης χρήσης της φράσης «πάμε για καφέ», την προέλευση και λειτουργία του, τις ευεργετικές ιδιότητές του στις κοινωνικές επαφές, τη σύναψη κοινωνικών δεσμών, και εν τέλει τον πολιτικο-οικονομικό και εμπορικό ρόλο του στην οικουμενική κοινότητα.
Ο καφές σαν ρόφημα έχει «ρίζες» από τη Μέση Ανατολή. Η μαζική κατανάλωσή του στον δυτικό κόσμο τοποθετείται χρονικά στα τέλη του 19ου αιώνα, αν και αποτελούσε ήδη για αρκετό διάστημα αγαπητό ρόφημα της κοινωνικής ελίτ. Ο καφές λοιπόν ξεκινά να γίνεται πάγια επιλογή των καταναλωτών του την εποχή της αποικιοκρατικής επέκτασης, γεγονός που εξηγεί και την κύρια προέλευση του σύγχρονου καφέ από χώρες όπως Αμερική και Αφρική, χώρες που στο παρελθόν βρίσκονταν υπό αποικιακό καθεστώς των Ρωμαίων. Πρέπει, λοιπόν, να καταστεί σαφές ότι η κατανάλωσή του δεν προέκυψε «φυσικά», αλλά έπειτα από χρόνιες κοινωνικο-οικονομικές διαδικασίες.
Η επιλογή του συγκεκριμένου ροφήματος στη φράση «πάμε για καφέ» δεν είναι καθόλου τυχαία, μιας και ο καφές έχει και συμβολική αξία. Γύρω από τις κούπες καφέ λύνονται προβλήματα, ανταλλάσσονται ιδέες, γίνονται κοινωνικές επαφές, διατυπώνονται καθημερινές ανησυχίες και προβληματισμοί, επιθυμίες, απόψεις, όνειρα κ.λπ. Στο άκουσμα της φράσης και μόνο, δημιουργείται η εικόνα μιας χαλαρής συγκέντρωσης με γνωστούς και φίλους, ένα ζεστό κλίμα, ένας τρόπος διαφυγής από τη ρουτίνα των καθημερινών υποχρεώσεων, μια σύντομη επανεκκίνηση της ανθρώπινης διάθεσης θα μπορούσε να πει κανείς. Σε κάθε περίπτωση φαίνεται η εγγενής ροπή του ανθρώπου να συναναστρέφεται με άλλους ομοίους του, με κοινά ενδιαφέροντα, ίσως στόχους και κοσμοαντίληψη. Ο καφές, λοιπόν, αποτελεί τα θεμέλια μιας ομάδας, και όχι ένα απλό ατομικό τελετουργικό.
Ας μιλήσουμε τώρα για το περιεχόμενο του ίδιου του καφέ. Η καφεΐνη αποτελεί διεγερτική ουσία και η άμετρη κατανάλωσή της μπορεί να προκαλέσει εθισμό. Ωστόσο, δεν επιβάλλεται καμία επίσημη απαγόρευση ή περιορισμός στην κατανάλωσή του καφέ, μιας και κατατάσσεται μαζί με το αλκοόλ στις κοινωνικά αποδεκτές ουσίες. Υπάρχουν χώρες, ωστόσο, που είναι ανεκτικές στην κατανάλωση ναρκωτικών ουσιών και αποδοκιμάζουν την κατανάλωση των προαναφερθέντων αποδεκτών για μας ουσιών. Υπάρχουν, λοιπόν, διακρατικές διαφορές στην αντιμετώπιση του εθιστικού περιεχομένου του καφέ, γεγονός που προκαλεί εντύπωση.
Ο καφές, όμως, λειτουργεί και ενωτικά αν σκεφτεί κανείς ότι συνδέει πολίτες φτωχότερων κρατών με τους αντίστοιχους των κρατών που απολαύουν οικονομικής ευημερίας. Καταναλώνεται κυρίως από τις χώρες του «Πρώτου Κόσμου», αλλά καλλιεργείται στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ο καφές, ως προϊόν, κατέχει δεσπόζουσα θέση στο διεθνές εμπόριο και για μεγάλο ποσοστό χωρών αποτελεί βασική πηγή συναλλάγματος. Μιλώντας συγκεκριμένα για τον καφέ, η παραγωγή και μεταφορά του αποτελεί έργο διεθνών διασυνδέσεων στο σύγχρονο, και όχι μόνο εμπόριο.
Η συζήτηση για τον καφέ αγγίζει και τον χώρο της πολιτικής, στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και του προαναφερθέντος διεθνούς εμπορίου. Οι επιλογές των αγοραστών για το είδος και την προέλευση του καφέ δεν είναι μόνο επιλογές τρόπου ζωής. Κάποιοι πίνουν καφέ βιολογικής καλλιέργειας, άλλοι «ανεξάρτητο» καφέ, όχι από εταιρικές αλυσίδες, άλλοι καφέ που υπάγεται στις «δίκαιες συναλλαγές» μέσω εμπορικών σχημάτων, που χρηματοδοτούν ολόκληρη την τιμή της αγοράς στους μικρούς παραγωγούς των φτωχότερων χωρών.
Έτσι, λοιπόν, γίνεται κατανοητό πως το θέμα «καφές» και η φράση «πάμε για καφέ» είναι πολλά παραπάνω από τη γευστική απόλαυση του ίδιου του ροφήματος και την επιλογή τρόπου ζωής, μιας και λαμβάνει παγκόσμιες διαστάσεις, σε κάθε πτυχή της ζωής του ανθρώπου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Giddens A., Sutton P. W. (2020), Κοινωνιολογία, Anthony Giddens, Εκδόσεις Gutenberg
