Του Δημήτρη Πατσιαβά,
Η ελληνική νομοθεσία χορηγεί δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας στους πνευματικούς δημιουργούς (άρθρο 1 παρ. 1 ν.2121/93). Η αρχή ότι ο δημιουργός του έργου έχει τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στο έργο του, ότι είναι ο αρχικός δικαιούχος δηλαδή, ανατρέχει σε αρχές του φυσικού δικαίου. Γι’ αυτό, το δίκαιό μας –όπως και σε άλλες χώρες του ευρωπαϊκού συστήματος– δέχεται, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων (βλ. sui generis δικαίωμα κατασκευαστή βάσης δεδομένων), ως δημιουργό μόνο το φυσικό πρόσωπο, αποκλείοντας τα νομικά πρόσωπα.
Όπως, λοιπόν, δεν μπορούν τα νομικά πρόσωπα να είναι δημιουργοί, έτσι δεν μπορούν να θεωρηθούν ως δημιουργοί και τα τεχνητά ομοιώματα του ανθρώπου, όπως τα ρομπότ, αν και σε αυτή την περίπτωση υπάρχει έντονος προβληματισμός, λόγω της ραγδαίας ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης και της επίδρασής της στην επιστήμη και τις τέχνες, ζήτημα το οποίο απασχολεί και αναμένεται να απασχολήσει ακόμη περισσότερο τον νομικό κόσμο στο άμεσο μέλλον.
Ο δημιουργός αποκτά αυτοδικαίως δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στο έργο με τη δημιουργία αυτού. Δεν απαιτείται η τήρηση οποιουδήποτε τύπου, σύμφωνα με τον νόμο, ούτε και είναι απαραίτητη η δημοσίευση του έργου, ενώ ο δημιουργός είναι και ο αρχικός δικαιούχος του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος επί του έργου, τα οποία δίνουν στο δικαιούχο δικαιώματα εμπορικής εκμετάλλευσης και αναγνώρισης της πατρότητας του έργου αντίστοιχα. Η καθιέρωση της πρωτότυπης κτήσης των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ορίζεται στη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης (άρθρο 5 παρ. 2), όπου αναφέρεται ότι: «Η απόλαυσις και η άσκησις των δικαιωμάτων του δημιουργού δεν υπόκεινται σε οιανδήποτε διατύπωσιν». Αυτό σημαίνει ότι η κτήση του δικαιώματος είναι ανεξάρτητη από τη δημοσίευση του έργου. Η έλλειψη τύπου ωστόσο, καθιστά δυσκολότερη τη σύνδεση του δημιουργού με το έργο του και κατά συνέπεια την αποτελεσματική προστασία του. Η κυκλοφορία των έργων στο διαδικτυακό περιβάλλον προκαλεί ακόμα περισσότερα προβλήματα, όσον αφορά στη σύνδεση του έργου.
Στην περίπτωση ύπαρξης εργασιακής σχέσης, τα δικαιώματα της πνευματικής ιδιοκτησίας, σε έργο που δημιούργησε ο μισθωτός, ανήκουν κατ’ αρχήν σε αυτόν και όχι στον εργοδότη (αρ. 8 ν.2121/93). Στον εργοδότη μεταβιβάζονται δικαιώματα επί του έργου, που είναι απαραίτητα για την εκπλήρωση του σκοπού της σύμβασης. Η σύμβαση εκμετάλλευσης μεταξύ μισθωτού και εργοδότη αφορά αποκλειστικά και μόνο εκφάνσεις του περιουσιακού δικαιώματος, καθώς το ηθικό δικαίωμα παραμένει στενά συνδεδεμένο με τον δημιουργό του έργου, ήτοι στην προκειμένη περίπτωση τον μισθωτό.
Η ρύθμιση αυτή υπέρ του εργοδότη αποτελεί λύση στάθμισης των συμφερόντων μισθωτού και εργοδότη, είναι εξαιρετική και πρέπει να ερμηνεύεται στενά. Εφαρμόζεται μόνο όταν: α) υπάρχει σύμβαση εργασίας, εξαρτημένης ή παροχής υπηρεσιών ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου, β) εφόσον αντικείμενο της σύμβασης είναι η δημιουργία έργων από τον μισθωτό είτε ως οφειλόμενη παροχή στο πλαίσιο της εργασιακής σχέσης είτε ως συνδεόμενα στενά με τις εκ της σχέσεως εργασίας συμβατικές υποχρεώσεις του και γ) αν δεν υπάρχει αντίθετη συμφωνία για διατήρηση των σχετικών περιουσιακής φύσεως εξουσιών από τον μισθωτό.
Η έκταση της μεταβίβασης των περιουσιακών εξουσιών στον εργοδότη καθορίζεται με βάση τον «σκοπό της σύμβασης», σε τι συγκεκριμένα, δηλαδή, απέβλεπαν οι συμβαλλόμενοι (εργοδότης-μισθωτός) και ποια ήταν η φύση της συγκεκριμένης εργασίας, αλλά και το είδος της δραστηριότητας. Πρέπει να τονιστεί ότι η μεταβίβαση αυτή δεν μπορεί να ισχύει επ’ άπειρον. Η εκ του νόμου εκχώρηση των εξουσιών του αρ. 8 ν.2121/93 στον εργοδότη διατηρείται οπωσδήποτε, όσο διαρκεί και η εργασιακή σχέση με τον μισθωτό. Την απώλεια των περιουσιακών εξουσιών θα μπορούσε να δικαιολογήσει με βάση τη θεωρία του σκοπού της σύμβασης η διάλυση της επιχείρησης του εργοδότη, ή η μεταβολή του αντικειμένου της.
Παραλλαγή της ανωτέρω ρύθμισης αποτελεί και το άρθρο 40 του ν. 2121/93, που αφορά τη δημιουργία προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή από μισθωτό. Σύμφωνα με αυτή τη διάταξη, το δικαίωμα σε πρόγραμμα Η/Υ, που δημιουργήθηκε από μισθωτό σε εκτέλεση σύμβασης εργασίας ή σύμφωνα με τις οδηγίες του εργοδότη, μεταβιβάζεται αυτοδικαίως στον εργοδότη, εκτός αν υπάρχει αντίθετη συμφωνία. Στην προκειμένη περίπτωση, μεταβιβάζεται ολόκληρο το περιουσιακό δικαίωμα και όχι μόνο οι αναγκαίες για την εκπλήρωση της σύμβασης εξουσίες. Αυτό υποστηρίζει και η κοινοτική οδηγία 91/250/ΕΟΚ στο άρθρο 2 παρ. 3 όπου αναφέρεται ότι: «Ο εργοδότης δικαιούται να ασκεί όλες τις περιουσιακές εξουσίες επί του ούτως δημιουργηθέντος προγράμματος».
Η διάταξη αυτή εφαρμόζεται μόνον εφόσον υπάρχει σχέση εξάρτησης μεταξύ εργοδότη και μισθωτού. Συνεπώς, δεν μπορεί να ισχύσει σε περιπτώσεις που τα προγράμματα αναπτύσσονται από ανεξάρτητους αναλυτές ή από εταιρείες λογισμικού με χαρακτήρα σύμβασης μίσθωσης έργου. Η εφαρμογή της διάταξης προϋποθέτει την στενή σχέση μεταξύ του προγράμματος και της δραστηριότητας του μισθωτού. Νομολογιακά, έχει κριθεί ότι το πνευματικό δημιούργημα που συνίσταται στην πρωτότυπη, λόγω επιλογής και απόδοσης με συγκεκριμένο τρόπο, μίας ιδέας (στην συγκεκριμένη περίπτωση μουσική έκφραση μέσω προγράμματος Η/Υ) είναι μουσικό έργο εφαρμοσμένων τεχνών ή συλλεκτικό έργο εκφράσεων της παραδοσιακής τέχνης και ότι η σχέση μεταξύ εταιρείας και δημιουργού (ο οποίος ήταν πρώην εργαζόμενος της εταιρείας) ήταν σύμβαση μίσθωσης έργου και όχι μίσθωσης εργασίας, συνεπώς δεν επέρχεται αυτοδίκαιη μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος στον εργοδότη, σύμφωνα με τα άρθρα 8 και 40 ν.2121/1993 (ΜονΠρΑθ 30766/1996).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Β. Αντωνόπουλος – Ρ. Γιοβαννόπουλος – Λ. Κοτσίρης, Δίκαιο Διανοητικής Ιδιοκτησίας, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2015
