Της Αθηνάς Ζαγκώτη,
Μεσαίωνας και πρώιμη νεότερη περίοδος: δύο διαφορετικές εποχές, που η μια διαδέχεται την άλλη. Αρκετοί φαντασιώθηκαν μια ιδανική ζωή κατά τους δύσκολους αυτούς αιώνες και θεώρησαν συνετό οι πεποιθήσεις και οι ιδέες τους να γίνουν γνωστές στη δημόσια σφαίρα. Σημαντικό για την ιστορία κρίθηκε το βιβλίο Ουτοπία του Thomas More, μιας πολυσήμαντης προσωπικότητας.
Ο Thomas More γεννήθηκε πιθανώς στο Λονδίνο το 1478 και ήταν γιος του δικαστή John More. Βάσει πληροφοριών, ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα του, ενώ διέπρεψε στην πολιτική, καθώς το 1529 έγινε αρχικαγκελάριος. Ο More υπήρξε ένθερμος Καθολικός, γεγονός που εξηγεί την αποστροφή του για τον Προτεσταντισμό. Σημείο καθοριστικό στη ζωή του είναι η διαμάχη του με τον Άγγλο Βασιλιά, Ερρίκο Η’. Ο τελευταίος αυτοανακηρύχθηκε Αρχηγός της Εκκλησίας της Αγγλίας, κάτι που ο πρωταγωνιστής μας αρνήθηκε με πάθος.
Το έργο του Ουτοπία, το οποίο εκδόθηκε εν έτει 1516, παρουσιάζει τα ιδανικά, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να λειτουργεί μια κοινωνία. Το βιβλίο είναι γραμμένο στα λατινικά, ενώ αργότερα μεταφράστηκε σε αρκετές γλώσσες.
Η λέξη «Ουτοπία» δηλώνει το «πουθενά», κάτι που δεν υπάρχει, θα λέγαμε, κάτι φανταστικό, βγαλμένο από όνειρο. Έτσι, οραματίζεται και ο συγγραφέας μας τον κόσμο: έναν «Νέο Κόσμο»! Η Ουτοπία, το «φανταστικό» νησί του, δε βρίσκεται σε κανέναν χάρτη. Πρόκειται για ένα μέρος που δεν έχει τοποθεσία, ένα «τίποτα». Μέσα από το βιβλίο του, ο More εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για τις οικονομικές και κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που επικρατούν, και αντί αυτών παρουσιάζει την πραγματικότητα όπως θα έπρεπε να είναι. Η δυστυχία του κόσμου οφείλεται στα χρήματα και την ιδιοκτησία, κάτι που μας υπενθυμίζει σκηνές από τα έργα Ελλήνων φιλοσόφων και συγγραφέων. Αρκετοί Έλληνες, όπως ο Πλάτωνας, είχαν τέτοιες πεποιθήσεις.
Διαβάζοντας κανείς την Ουτοπία (και γνωρίζοντας ιστορία), θα διακρίνει κάτι οικείο. Πολλά από τα χαρακτηριστικά του καθημερινού βίου της «Ιδανικής Πολιτείας» του More προέρχονται από τη νομοθεσία του Λυκούργου για την αρχαία Σπάρτη. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι καλλιεργούν και ασχολούνται με τη γη, ενώ παράλληλα μεταλαμπαδεύουν τη γνώση του «γεωργείν» και στους νεότερους. Η παιδεία αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του βίου των κατοίκων του νησιού από τα πρώιμα χρόνια της ζωής τους.
Η Ουτοπία χωρίζεται σε δυο τόμους. Στον πρώτο, ο συγγραφέας μας ασκεί καυστική κριτική στην εποχή του. Υποστηρίζει ότι υπάρχει εκμετάλλευση, τόσο στον επαγγελματικό όσο και στον νομοθετικό τομέα. Οι νόμοι, δηλαδή, δε λειτουργούν υπέρ του λαού. Υπάρχει ανομία, η οποία οδηγεί στην εγκληματικότητα, την τεμπελιά και την αδιαφορία. Η περιγραφή αυτή φέρνει στο μυαλό μας σκηνές από το σήμερα, από την καθημερινότητα που οι ίδιοι αντιμετωπίζουμε και που θα αντιμετωπίζουμε για αρκετό καιρό ακόμα. Έπειτα, ο More φτιάχνει έναν δικό του πολιτισμό, ένα μέρος όπου τα συμφέροντα του λαού υπερισχύουν. Στο έργο υποστηρίζεται η πλατωνική ιδεολογία: «Οι βασιλείς να φιλοσοφήσουν ή να γίνουν οι φιλόσοφοι βασιλείς». Η σωτηρία όλων αυτών των «καταστροφών» είναι η Ουτοπία του More.
Στο δεύτερο βιβλίο, ο More κάνει λεπτομερή περιγραφή της «Ιδανικής Πολιτείας» του. Η Πολιτεία του More αποτελεί προϊόν ουτοπικής σκέψης και σχεδιασμού. Επρόκειτο για ένα ανύπαρκτο, «φανταστικό» νησί (στην αρχή δημιουργήθηκε ως χερσόνησος, ωστόσο μετασχηματίστηκε στη συνέχεια) και αποτελείτο από σαράντα τέσσερις πόλεις ίδιας σύστασης και ιδεολογίας. Χαρακτηρίστηκε ως το πιο πολιτισμένο νησί του κόσμου. Η «Ουτοπία» παρέχει ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες σε όλους τους κατοίκους της. Οι οικονομικές συναλλαγές πραγματοποιούνται με ισάξια ανταλλαγή αγαθών και έτσι, δεν υπάρχουν φτωχοί και επαίτες. Άλλωστε, όπως αναφέραμε πρωτύτερα, ο More καταδίκαζε τους ανθρώπους για τη φιλαργυρία τους.
Όσον αφορά το θρησκευτικό κομμάτι, οι «Ουτοπιανοί» πιστεύουν σε πολλές θρησκείες. Όμως, οι περισσότεροι πιστεύουν με «λογικό τρόπο», δηλαδή στην ύπαρξη μιας θεϊκής, ανώτερης δύναμης, η οποία ελέγχει ολόκληρο το σύμπαν. Ο ίδιος ο More αποκαλεί στο βιβλίο του τη θρησκευτική αυτή ιδεολογία «Ο Γονιός».
Στις πόλεις του γίνονται δεκτοί ξένοι, οι οποίοι έχουν κάποιες πρώτης τάξεως γνώσεις. Συγκεκριμένα, ο More θέλει να καλέσει στο νησί του άτομα τα οποία είναι πρόθυμα να «σβήσουν» τα προηγούμενα ιδεώδη τους και να επιδοθούν σε αυτά που επιτάσσει η Ουτοπία. Ειδικότερα, αναφέρει στο βιβλίο του ότι θα δεχτεί στο νησί του κόσμο, ο οποίος έχει συναντήσει φιλοσόφους, όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, ώστε και εκείνοι με τη σειρά τους να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους στους πολίτες της κάθε πόλης.
Οι νόμοι της Ουτοπίας είναι ελάχιστοι έως ανύπαρκτοι. Δικηγόροι δεν υπάρχουν και ο καθένας επιλύει μόνος τις υποθέσεις του. Κατά τον συγγραφέα μας: «Η ύπαρξη δικηγόρων θα σήμαινε ασάφεια νόμου και συνεπώς ανάγκη για περίπλοκες ερμηνείες», κάτι που ο ίδιος ήθελε να αποφύγει, αφού προτεραιότητά του είναι η δημιουργία ενός απλού και δίκαιου κόσμου.
Στόχος της ανθρώπινης ζωής για τον More είναι η ευτυχία, η ηδονή, η ικανοποίηση του εαυτού, κυρίως με την προσφορά του «καλού». Στηρίζει όλες τις ηθικές αξίες γύρω από την άποψη αυτή, ενώ ως υπέρτατο αγαθό ορίζει την ηδονή που απορρέει από την προσφορά του καλού.
Τέλος, ιδανικός πολίτης για τον More, ο οποίος ζει μια καλή και γεμάτη ζωή, είναι αυτός που ακολουθεί τα ιδανικά της πολιτείας. Κύριο «υλικό» στη σύσταση ενός τέτοιου πολίτη είναι και η παιδεία. Οι κάτοικοι της «Ουτοπίας» μαθαίνουν μαθηματικά, λογική και μουσική. Το σύστημα εκπαίδευσής τους μας θυμίζει την εκπαίδευση των αρχαίων Ελλήνων, με τη διαφορά ότι οι πρώτοι είναι «ανοικτοί» στο σύγχρονο, στο νέο.
Καταληκτικά, παρατηρούμε ότι ο More στηλιτεύει τα ήθη της Δύσης, ενώ παράλληλα εξιδανικεύει χαρακτηριστικά του «Νέου Κόσμου», τα οποία εντάσσει στο μοντέλο της «ονειρεμένης κοινωνίας». Η ουτοπική σκέψη του More «γέννησε» μια ιδανική πολιτεία, μια ασυνήθιστη για τους ανθρώπους της εποχής εκείνης καθημερινότητα, η οποία τοποθετείται στο «φαντασιακό άλλο», σε χώρες και κοινωνίες που δεν υπάρχουν, αλλά παράλληλα είναι προικισμένες με αρετές και ήθη, που ξεφεύγουν από τα στερεότυπα του βίου των ανθρώπων.
Στην υπόλοιπη ζωή του, ο More ανέλαβε σημαντικές θέσεις. Παράλληλα, συνέχισε και τη συγγραφική του πορεία έως και το τέλος της ζωής του, γράφοντας κυρίως έργα θεολογικού περιεχομένου. Ο θάνατός του προέκυψε από την άρνησή του να δεχθεί τον Βασιλιά Ερρίκο Η’ ως Άρχοντα της Εκκλησίας. Έτσι, μετά τη δίκη του την 1η Ιουλίου του 1535, όπου κρίθηκε ένοχος για προδοσία, παρέδωσε σώμα και ψυχή στις 6 Ιουλίου του 1535, με αποκεφαλισμό. Η Καθολική Εκκλησία τον ανακήρυξε Άγιο, το 1935.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Kamen H., (2002), Πρώιμη Νεότερη Ιστορία, μτφ. Καλογιάννη Ελένη, Αθήνα: Εκδ. Μεταίχμιο, .
- Καραλή, Β., (2016), Η Ουτοπία του Thomas More, Αθήνα, διαθέσιμο εδώ
- Μαυριάς Κ., (1985), Ιστορία των Πολιτικών Ιδεών, τ.ι., Αντ. Σάκκουλας, Αθήνα.
- More, Thomas, (2018), Ουτοπία, μτφρ. Public Classics, Αθήνα: εκδ. Public Classics.
- Ζενάκος, Α. (16/11/2003), Τόμας Μορ, 1477-1535. Το Βήμα, . Διαθέσιμο εδώ.
- Τόμας Μορ. Από την ιστοσελίδα Σαν Σήμερα. Διαθέσιμο εδώ.
