Της Καίτης Καππάτου,
Πολλές φορές στις ειδήσεις ή σε καθημερινές μας συζητήσεις τυγχάνει να ακούσουμε κάποια λέξη της οποίας το νόημα μας διαφεύγει ή το αγνοoύμε πλήρως. Άλλοτε ψάχνουμε τη σημασία της σε κάποιο λεξικό ή σε κάποιο άλλο μέσο αναζήτησης, καθώς μπορεί να μας άρεσε η συγκεκριμένη λέξη και να θέλουμε να την εντάξουμε στο λεξιλόγιο μας, και άλλοτε δεν ψάχνουμε καθόλου μέχρι που φτάνουμε σε ένα σημείο που οι άγνωστες λέξεις πληθαίνουν. Δε χωρεί αμφιβολία, πάντως, ότι ένα διευρυμένο λεξιλόγιο είναι πυρήνας έκφρασης και συνδιαλλαγής του ανθρώπου.
Το λεξιλόγιο δεν αποτελεί μόνο εργαλείο έκφρασης και πρόσβασης στη γνώση, αλλά ταυτόχρονα διαμορφώνει το μορφωτικό και κοινωνικό υπόβαθρο του ανθρώπου. Χώροι που διδάσκεται το λεξιλόγιο είναι η πρωτοβάθμια και η δευτεροβάθμια εκπαίδευση, όπου οι μαθητές διδάσκονται την ετυμολογία και την παραγωγή των λέξεων, τα κείμενα που διαβάζουμε, τα οποία αποτελούν πηγή γλωσσικού πλούτου και έμπνευσης, και κυρίως τα λεξικά που αποτελούν λεξιλογικούς θησαυρούς. Πρόσφατες μελέτες ανέδειξαν τη θετική επίδραση του λεξικού κατά τη μαθησιακή διαδικασία και θεωρείται πλέον αναγκαία η δυνατότητα πρόσβασης σε λεξικά στην τάξη, με σκοπό τον εμπλουτισμό του λεξιλογίου των μαθητών.
Σε γενικές γραμμές, το λεξικό αποτελεί προσφιλές μέσο εκμάθησης τόσο της μητρικής όσο και μιας ξένης γλώσσας. Όπως υποστήριζε ο Αδαμάντιος Κοραής, το πρώτο βιβλίο κάθε Έθνους αποτελεί το λεξικό της γλώσσας του. Είναι απαραίτητο, λοιπόν, οι χρήστες των λεξικών να εκμεταλλεύονται όλες τις δυνατότητες που διαθέτουν. Το πρόβλημα, ωστόσο, εντοπίζεται στην ελλιπή γνώση χρήσης των λεξικών, η οποία χρήση είναι μια σύνθετη διαδικασία. Παρατηρείται, λοιπόν, πως οι μαθητές δεν διαθέτουν τις κατάλληλες δεξιότητες ώστε να αναζητήσουν πληροφορίες από τα λεξικά.
Επομένως, αναδεικνύεται αναγκαία η παραγωγή λεξικών, φιλικών προς τους χρήστες και προσαρμοσμένων στις ανάγκες τους, αλλά ταυτόχρονα και η εκπαίδευση των μαθητών από τις πρώτες κιόλας τάξεις του δημοτικού, ώστε να χρησιμοποιούν τα λεξικά. Η εισαγωγή του λεξικού ως βασικό εγχειρίδιο των μαθητών, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην κατάκτηση της μητρικής μας γλώσσας και αποτελεί μέσο για την ανάπτυξη της πνευματικής αυτονομίας των μαθητών. Δεν είναι, όμως, λίγες οι φορές που οι μαθητές στρέφονται στα λεξικά ειδικά σε περιπτώσεις που συναντούν λέξεις με άγνωστη ή αφηρημένη σημασία ή ακόμα και για να επαληθεύσουν τις υποθέσεις που μπορεί να κάνουν για τη σημασία μιας λέξης. Αυτού του είδους η χρήση εντάσσεται στην προληπτική χρήση των λεξικών, που σύμφωνα με διεθνείς έρευνες είναι και η κυριότερη χρήση. Αντίθετα, πιο περιορισμένη είναι η παραγωγική χρήση των λεξικών που περιλαμβάνει την ορθογραφία, τη σύνταξη, τα συνώνυμα και αντώνυμα των λέξεων.
Τα τελευταία χρόνια, εντούτοις, εκδίδονται πολλά λεξικά και σε διαφορετικά είδη όπως τα ερμηνευτικά λεξικά, ορθογραφικά και ετυμολογικά λεξικά, όμως, η χρήση τους συγκριτικά με αυτό που προσφέρουν είναι αναποτελεσματική. Η αξιοποίηση των λεξικών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση καθίσταται επιβεβλημένη. Πολύ σημαντική είναι, επίσης, η σημασιολογική προσέγγιση της γλώσσας από τους μαθητές, δηλαδή η δυνατότητα των μαθητών να βρίσκουν τη σημασία ή τις σημασίες μιας λέξης και πόσες πάγιες φράσεις χρησιμοποιούμε στη γλώσσα μας με αυτήν. Αυτό που πάντοτε κάνει εντύπωση στους μαθητές είναι ο αριθμός των σημασιών που μπορεί να δηλώνει μια λέξη και ο αριθμός των φράσεων που σχηματίζονται με αυτήν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η λέξη «κόσμος» («ο γύρος του κόσμου»-«ο εσωτερικός μας κόσμος») που μπορεί να έχει παραπάνω από μια σημασία. Αυτές τις εκφραστικές δυνατότητες της γλώσσας μας μπορεί να ανακαλύψει ο μαθητής ανοίγοντας ένα λεξικό. Επιπρόσθετα, ο μαθητής στην προσπάθειά του να αναζητήσει, αρχικά μόνος του, τον ορισμό μιας λέξης προβαίνει σε μια δύσκολη πνευματική διεργασία, η οποία όμως τον βοηθά στην εξάσκηση του νου και στην ικανότητα αντίληψης της ετυμολογικής προέλευσης των λέξεων. Αν ο μαθητής μετά τη δική του διεργασία για τη σημασία μιας λέξης ανοίξει το λεξικό και επιβεβαιώσει ή διορθώσει το νόημά της, θα έχει μάθει πόσο δύσκολη είναι η διαδιακασία εύρεσης ορισμών μιας λέξης.
Επίσης, τα λεξικά μπορούν να βοηθήσουν τους μαθητές ως προς την ετυμολογική προσέγγιση των λέξεων. Συγκεκριμένα, από την ετυμολογία της λέξης «κόσμος» ο μαθητής καταλαβαίνει πως η αρχαία λέξη κόσμος έχει δύο βασικές σημασίες: τον «κόσμο», δηλαδή τη Γη και τον «διάκοσμο, στολισμό/στολίδι», που προέρχεται από το ρήμα «κοσμώ». Η αυτού του είδους προσέγγιση της γλώσσας από τους μαθητές, που θα μπορούσε να επεκταθεί στη γραμματική και στη σύνταξη, μέσα στην τάξη αποτελεί μια ελκυστική, αποκαλυπτική για τους μαθητές διδασκαλία και μάθηση της γλώσσας. Η πρόσβαση στα λεξικά αποτελεί βοήθημα στη διερεύνηση της σημασίας των άγνωστων λέξεων, της χρήσης και της ορθογραφίας τους. Η ένταξη τους στα σχολεία θα διευκολύνει τους μαθητές να κατανοήσουν τον πλούτο της μητρικής τους γλώσσας σε βάθος και να αποκτήσουν βασικές γλωσσικές δεξιότητες.
Κλείνοντας, αξίζει να αναφερθεί ότι η εξοικείωση με τα λεξικά θεωρείται σήμερα επιβεβλημένη και πρέπει να γίνεται με τρόπο που να διασφαλίζει την εμπέδωση και την ουσιαστική απόκτηση των νέων λέξεων. Το κλειδί για μια βαθύτερη επεξεργασία των λέξεων, που οδηγεί στη διατήρηση της λεξικής πληροφορίας και στη μακροπρόθεσμη μνήμη, είναι το να σκέφτεται κανείς περισσότερο για μια λέξη.
