Της Χριστίνας Φλωράκη,
Υπήρξε μία από τις σημαντικότερες θρησκείες στον κόσμο μας, με τη γέννησή της να λαμβάνει χώρα στην Ανατολή και συγκεκριμένα στην ευρύτερη περιοχή της Περσίας. Έχει ιστορία καταγεγραμμένη από τον 5ο αι. π.Χ. και πλήθος δοξαστών μέχρι σήμερα, ωστόσο το κύριο δόγμα και οι αξίες αυτής κατάφεραν να επηρεάσουν σημαντικά τις ιδεολογίες και τα πνευματικά-λατρευτικά στοιχεία μεταγενέστερων θρησκειών, ιδίως μονοθεϊστικών, όντας ακόμα και προπύργιο για τη δημιουργία τους. Ο λόγος για τον Ζωροαστρισμό. Τη θρησκεία που ήρθε ως ριζική αναμόρφωση της παλαιότερης πολυθεϊστικής θρησκείας στις ιρανικές αυτοκρατορίες της Ανατολής. Η ονομασία της θρησκείας αυτής συνδέεται με τον Ζωροάστρη (ή Ζαρατούστρα), έναν ιερέα που πιθανόν να κατοικούσε στο Ιράν κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. Πιστεύεται ότι δέχτηκε μια θεϊκή αποκάλυψη, που τον οδήγησε στην πίστη του Αχούρα Μάζντα.
Βασικά χαρακτηριστικά του Ζωροαστρισμού
Ο Ζωροαστρισμός, ωστόσο, χαρακτηρίζεται ως μια πολύπλευρη πίστη, με επίκεντρο τη δυαδική κοσμολογία του καλού και του κακού. Πρόκειται για μια πολυθεϊστική μεν θρησκεία, με θεότητες που έχουν χαρακτηριστικά και επιρροές παλαιότερων δοξασιών της περιοχής, ενώ δε αυτό που ξεχωρίζει στον Ζωροαστρισμό είναι αυτή η ιδιαίτερη έμφαση στην ύπαρξη του καθολικού και υπερβατικού θεού, του Σοφού Κυρίου, κατά λόγο Ahura Mazda. Ως ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του Ζωροαστρισμού, εντοπίζουμε την ιδιαίτερη σημασία που δίνεται στα στοιχεία της φύσης και ιδιαίτερα σε εκείνο της φωτιάς. Στο παρόν σημείο, αξίζει να τονισθεί πως λανθασμένα, πολλοί παρερμηνεύουν την σημαντικότητα και την υψηλή θέση της φωτιάς στον Ζωροαστρισμό, με την πυρολατρία ως βασικό χαρακτηριστικό της παρούσας θρησκείας. Σύμφωνα με τον L. Bernard, μαθαίνουμε πως λατρευτικά στοιχεία παρόμοια με τη φωτιά ήταν ο αέρας, το νερό, το χώμα και οι άνεμοι, καθώς και η λατρεία του έναστρου θόλου, κυρίως του ήλιου και της σελήνης.
Ετυμολογία
Στα Νεο-περσικά, η φωτιά ονομάζεται ĀTAŠ, με την εγκατάσταση, όμως, στον χώρο των Παχλαβί συναντάται ως “ātarš” και στα Περσικά του Μεσαίωνα και με την εμφάνιση των Πάρθων ως “ādur”.
“Urdur” και “ādar” είναι οι λέξεις της περσικής για τη «φωτιά». Η μορφή, κατά τα κείμενα της Avesta (πρωτογενής πηγή -συλλογή κειμένων της θρησκείας του Ζωροαστρισμού), είναι «ātar», με άγνωστη την παραγωγή την λέξης. Ως όψιμη μορφή στα αραβικά η φωτιά παρουσιάζεται ως “āẕar”. Άξια λόγου είναι η μεσοπερσική μορφή “ātaxš” (NPers. Ātaš), αντιπροσωπεύοντας το παλιό ρήμα τραγουδώ. Υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι στη Μέση Ιρανικά η τυπική παρθική μορφή ήταν “ādar”, η τυπική Μέση Περσική “ātaxš”. Και οι δύο μορφές εμφανίζονται ελεύθερα στη μικτή γλώσσα των βιβλίων των Pahlavi. Ωστόσο, το “Adur” είναι και το όνομα του ένατου Ζωροαστρικού μήνα και της ένατης ημέρας του μήνα.
Τα πέντε είδη φωτιάς-Οι πέντε ενέργειες
Σύμφωνα με την Αβέστα Γιάσνα (κεφάλαιο 17), υπάρχουν 5 διαφορετικά είδη φωτιάς, που συναντώνται στην ανθρωπότητα, απομεινάρια της αρχικής κοσμικής φωτιάς της Δημιουργίας, που συνέχισε να διαπερνά κάθε άλλο στοιχείο.
- Barezi-Savangh (ο απόλυτος σκοπός): βρέθηκε στα υλικά αγαθά και περιέχει «ζωή», αντιστοιχώντας στα σημερινά οργανικά υλικά. Αυτή η ενέργεια προέρχεται από την φωτιά της δημιουργίας του κόσμου και είναι αυτόφωτη.
- Vohu-Frayan (ο καλός διασπορέας): βρίσκεται στα σώματα των ανθρώπων και των ζώων και απαιτεί τη χρήση φαγητού και νερού, για να συνεχίσει να υπάρχει.
- Urvazisht (η πιο χρήσιμη): βρίσκεται στα φυτά και απαιτείται μόνο νερό για τη διατήρησή της.
- Vazisht (η πιο υποστηρικτική): βρίσκεται στα σύννεφα και εκδηλώνεται στον κόσμο με την μορφή της αστραπής. Ωστόσο δεν απαιτείται νερό ή τροφή για την διατήρησή της.
- Spenisht (η πιο θαυμαστή και ωφέλιμη): οι χρονικές–παροδικές πυρκαγιές. Είναι η πιο θαυμαστή στον ζωροαστρισμό. Αυτή η ενέργεια ή «φωτιά» απαιτεί «φαγητό» (καύσιμο), αλλά όχι νερό, για να διατηρηθεί.
Οι τρεις βαθμίδες της φωτιάς
Η Atash-i Vahram σημαίνει τη νικηφόρα φωτιά, η Atash-i Adaran που σημαίνει φωτιά της φωτιάς και τη φωτιά ως δίκη, την Atash-i Dadgah, που σημαίνει αυτολεξεί φωτιά δικαστηρίου. Σήμερα, αυτές οι φωτιές ονομάζονται Atash Bahram, Atash Adaran και Atash Dadgah αντίστοιχα και χρησιμοποιούνται σε ναούς και θρησκευτικές τελετές, που εμπίπτουν σε μία από αυτές τις τρεις κατηγορίες.
Η δημιουργία και η καθιέρωση μιας Atash Bahram είναι η πιο περίπλοκη από τις τρεις κατηγορίες φωτιάς. Οι φωτιές συγκεντρώνονται από δεκαέξι διαφορετικές πηγές, όπως αστραπή, φωτιά από εμπόρους, εστιών πυρκαγιάς των asronih (ιερέων), στρατιωτών και δημοσίων υπαλλήλων κ.α., ενώ οι πυρκαγιές περνούν από ένα τελετουργικό αφιέρωσης προτού ενωθούν μεταξύ τους. Η τελετή αφιέρωσης απαιτεί τριάντα δύο ιερείς και μπορεί να διαρκέσει έως και ένα χρόνο για να ολοκληρωθεί.
Η δεύτερη βαθμίδα φωτιάς (Atash Adaran) είναι φτιαγμένη από πυρκαγιές εκπροσώπων από τέσσερα επαγγέλματα: τους asronih (ιερείς), τους (r)atheshtarih (στρατιώτες), τους αγρότες/κτηνοτρόφους και τους hutokshih (τεχνίτες και εργάτες). Η εκκαθάριση της πυρκαγιάς του Adaran απαιτεί οκτώ ιερείς και μπορεί να διαρκέσει από δύο έως τρεις εβδομάδες.
Η τρίτη βαθμίδα, η Atash Dadgah, αναφέρεται σε οποιαδήποτε φωτιά που χρησιμοποιείται στη λατρεία και δεν προαπαιτεί αφιέρωση. Είναι ο βαθμός πυρκαγιάς που βρέθηκε σε εστία, στο σπίτι ενός ατόμου ή σε μια τελετή Jashan. Αυτός ο βαθμός πυρκαγιάς δεν απαιτεί ιερέα παρευρισκόμενο και μπορεί να παρακολουθείται από τους λαϊκούς. Η αφιέρωση μπορεί, επίσης, να περιλαμβάνει τις αναγνώσεις από τις γραφές της Vendidad και της Vasda.
Ο συμβολισμός της φωτιάς ήδη από τις παλαιο-ιρανικές δοξασίες και μετά
Ήδη από την Ινδο-Ιρανική δοξασία, εντοπίζουμε την λατρεία της φωτιάς της εστίας, που ανάγεται πιθανότατα στους Ινδοευρωπαϊκούς χρόνους. Αρχαίοι Πέρσες κοσμογονιστές θεωρούσαν, εξάλλου, τη φωτιά ως την έβδομη «δημιουργία» των θεών. Η φωτιά προσφέρει ζεστασιά, φως και άνεση, θεωρήθηκε από τους αρχαίους Πέρσες ως η ορατή ενσάρκωση του Ātar, της θεότητας που ζούσε μεταξύ των ανθρώπων ως υπηρέτης και κύριός τους και σε αντάλλαγμα για τη συνεχή βοήθειά του έκαναν τακτικές προσφορές. Παράλληλα, η πυρκαγιά ήταν επίσης παρούσα στις θρησκευτικές τελετές τους, και η αρχαία Yasna Haptaŋhāiti φαίνεται να έχει την προέλευσή της σε μια προ-Ζωροαστρική λειτουργία που συνοδεύει τις ιερείς προσφορές στη φωτιά και το νερό. Στον Ζωροαστρισμό πια, βλέπουμε το νερό και τη φωτιά να λειτουργούν ως κοινωνοί τελετουργικής αγνότητα, με τις σχετικές τελετές καθαγιασμού να ορίζονται στη βάση της λατρείας. Οι ιερείς οι οποίοι ήταν ταγμένοι στη λατρεία της φωτιάς, ονομάζονταν Μόβεμπς, Ντέστουαρς και Χέρπουτς. Ωστόσο όφειλαν να διατηρούν αναμμένα μαγκάλια, χωρίς ποτέ να σβήνουν και να φυλάνε την πολύτιμη «Ιερή φωτιά». Υποχρέωση για τους πιστούς ήταν πάντοτε να προσεύχονται με την παρουσία πυρκαγιάς είτε επίγειας πυρκαγιάς, είτε ήλιου ή φεγγαριού.
O Ζαρατούστρα αντιλήφθηκε τη φωτιά, επίσης, και ως δημιουργία του Aša Vahišta και είδε τη φωτιά ως όργανο της κρίσης του Θεού κατά την Έσχατη Μέρα, αλλά και ως απόλυτη αλήθεια «…μια φλογερή πλημμύρα λειωμένου μετάλλου θα καλύψει τη γη και οι άνθρωποι θα υποστούν την τελευταία κρίση…».
Η ερμηνεία της φωτιάς, ακόμη, είχε και πολλές διαφορετικές έννοιες, με παράλληλα διαφορετικά διδάγματα, τα οποία ενίσχυσαν την πίστη του ζωροαστρισμού. Μεγαλύτερη σημασία, βέβαια, είχε η επίγεια φωτιά. Για παράδειγμα, η μεταφορά της φωτιάς σε ένα σκοτεινό μέρος διαλύει το σκοτάδι, δίνοντάς μας το φως της σοφίας, το οποίο εξαφανίζει το σκοτάδι της άγνοιας. Από τη σοφία προέρχονται οι αρχές της δικαιοσύνης και της τάξης. Η φωτιά με την έννοια του χρόνου ήταν επίσης το σύμβολο της κοσμικής φωτιάς της δημιουργίας, μια φωτιά που συνεχίζει να διαπερνά κάθε στοιχείο της δημιουργίας. Υπό αυτήν την έννοια, η φωτιά έχει πολύ ευρύτερο νόημα από την απλή φλόγα. Το φως και η φωτιά ήταν επίσης βασικά στοιχεία για τη διατήρηση της ζωής.
Η φωτιά ως «θεία» δίκη
Παρόλα αυτά, η φωτιά είχε και μεγάλη θεωρητική, ηθική, τελετουργική και πρακτική σημασία στην αρχαία ιρανική ζωή και σκέψη. Εκείνοι που κατηγορούνται για ψέματα ή για παραβίαση κάποιας σύμβασης καλούνταν να συμμετάσχουν στη λεγόμενη απόλυτη δοκιμασία της φωτιάς, ώστε να αποδείξουν την αθωότητά τους. Σε μια τέτοια δοκιμασία, ο κατηγορούμενος έπρεπε να περάσει μέσα από τη φωτιά, ενώ, σε μία αντίστοιχη δοκιμασία, έπρεπε να χύσει λιωμένο μέταλλο σε γυμνό στήθος. Αν ο κατηγορούμενος ήταν πράγματι αθώος, ο θεός Μίθρας θα τον προστάτευε από τη φωτιά, οπότε, παράλληλα, θα αποδεικνυόταν η αθωότητά του. Λέγεται πως υπήρξαν περίπου 30 διαφορετικά είδη παρόμοιων δοκιμασιών με βασικό χαρακτηριστικό τη φωτιά. Με αυτόν τον τρόπο, η φωτιά απέκτησε μια συνώνυμη σχέση με την αλήθεια και την κάθαρση.
Η οικιακή εστία και οι πρώτοι περσικοί ναοί της φωτιάς
Αντίστοιχη λατρεία στη φωτιά και την παρουσία της στον οίκο, συναντούμε στην αρχαιοελληνική θρησκεία, με τον θεσμό της εστίας. Μάλιστα, ο Ηρόδοτος αναφέρει τους Πέρσες ως λάτρεις της φωτιάς, ενώ τονίζει τον σεβασμό τους ως προς αυτή, χωρίς όμως να αναφέρει την ύπαρξη αντίστοιχων λατρευτικών μνημείων, αγαλμάτων ή ναών. Λέγεται πως ήταν παράδοση κάθε άντρα, να ανάβει μια φωτιά στο νεόδμητο σπίτι του, και έπρεπε να μείνει μέσα σε αυτό, για όσο η φωτιά στην εστία ήταν ενεργή.
Ωστόσο, στα πρώτα χρόνια του ζωροαστρισμού, η παρουσία ναών της φωτιάς πράγματι δεν υπήρχαν. Πρώτη φορά φαίνονται να δημιουργήθηκαν κατά την μεταγενέστερη περίοδο των Αχαιμενιδών. Τα παλαιότερα αναγνωρισμένα στοιχεία ενός ναού της φωτιάς στο Ιράν είναι εκείνα στο Kūh-e Ḵāja στο Σιστάν που υπάρχει ένας πέτρινος βωμός. Μόνο ερείπια σώζονται από την κάτοψη του παλαιότερου κτηρίου, το οποίο είχε δοθεί προσωρινά στους Σελευκίδες ή στις αρχές της δυναστείας των Πάρθων. Αυτός ο ναός ξαναχτίστηκε αργότερα στην Παρθική περίοδο και επεκτάθηκε περαιτέρω και ανακαινίστηκε στην εποχή των Σασσανιδών. Αργότερα, μαθαίνουμε πως οι Σασσανίδες, όταν κατακτούσαν μία περιοχή, συχνά κατασκεύαζαν ιερούς ναούς της φωτιάς, για να καθιερώσουν τη θρησκεία τους (και ίσως και για ένδειξη υπεροχής).
Λέγεται πως πέντε φορές την ημέρα, στους ναούς γινόντουσαν προσφορές στη φωτιά, οι οποίες τελούνταν από έναν ιερέα. Δεν υπάρχει καμία πληροφορία από την ίδια την Αχαιμενιδική περίοδο για μαρτυρίες ιερών εστιών ή για το πώς δημιουργήθηκαν αυτές οι εστίες, αλλά φαίνεται πιθανό οι ναοί να ιδρύθηκαν για όσο το δυνατόν περισσότερη δόξα και αξιοπρέπεια και για να ανταγωνιστούν τη θαυμάσια εικόνα λατρείας της θεάς Anāhīt. Σύμφωνα με μια παράδοση, που καταγράφεται για πρώτη φορά στους μετασασσανιδικούς χρόνους, μια τέτοια φωτιά δημιουργούνταν από κάρβουνα που λαμβάνονται από πολλές πυρκαγιές, συμπεριλαμβανομένης και της αστραπής.
Κλείνοντας, αντιλαμβανόμαστε πως οι Πέρσες δεν υπήρξαν πράγματι λάτρεις της ίδιας της φωτιάς. Για εκείνους η φωτιά ήταν απλώς μια εικόνα, που τους βοηθούσε, για να καθορίσουν τις σκέψεις τους για τον Θεό και την αλήθεια, όπως ορίζει και ο προφήτης τους. Ωστόσο, η φωτιά είναι τόσο φαινομενικά ζωντανή, που καταλήγει να προσελκύει τον σεβασμό, ίσως ακόμη πιο εύκολα από τις στατικές εικόνες άλλων θρησκειών. Ένα αγνό στοιχείο της φύσης κατέληξε να έχει δύναμη και σεβασμό, χωρίς την ανάγκη της τέχνης για αποτύπωση και ένδειξη παρουσίας, δείχνοντας και αποδεικνύοντας τη φροϋδική αντίληψη περί υπεροχής της φύσης από τον πολιτισμό.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Boyce Mary, Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices, Routledge, London 2001.
- Boyce Mary, A History of Zoroastrianism, τόμος Α΄, The Εarly Period, Brill, Leiden 1996.
- Boyce, Mary (2002). «Ātaš». Encyclopaedia Iranica. New York: Mazda Pub. pp. 1–5 Διαθέσιμο εδώ και εδώ
- Mallory, J. P., Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European Culture
- L. Bernard «Παγκόσμια Μυθολογία», Εκδόσεις Μέρμηγκας, 1η έκδοση, 2011
- Fire and Light: The worship of fire in Zoroastrianism, Διαθέσιμο εδώ
