Του Γιώργου Μαργαρίτη,
Στο άρθρο αυτό θα εξεταστεί η θεμελιώδης αρχή της διαφάνειας που πρέπει να διέπει τη διοικητική δράση, ως απόρροια αλλά και προϋπόθεση της χρηστής διοίκησης (άρθρο 41 Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης). Ακόμη, αναφορά θα γίνει και στο πρόγραμμα «Διαύγεια» που υπηρετεί τη θεμελιώδη αυτή διοικητική αρχή, μιας κι επιτρέπει στους πολίτες να έχουν εύκολη πρόσβαση ηλεκτρονικά στις διοικητικές πράξεις που αναρτώνται εκεί με αύξοντα αριθμό (ΑΔΑ), ώστε να λαμβάνουν γνώση της διοικητικής δράσης και των αποφάσεων εν γένει της Δημόσιας διοίκησης.
Η αρχή της διαφάνειας προβλέπεται ως θεμελιώδης για την δράση των κρατικών οργάνων από το νόμο 4622/2019, που προβλέπει (άρθρο 82) την ίδρυση ανεξάρτητης αρχής (Εθνική αρχή διαφάνειας – ΕΑΔ) για την διαπίστωση της τήρησής της από τα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας (Σ 26 παράγραφος 2). Απορρέει όμως και συνταγματικά, ως έκφανση και προϋπόθεση της δικαιοκρατικής αρχής (Σ 25 παράγραφος 1).
Η διαφάνεια στη δημόσια διοίκηση συνίσταται στην υποχρέωση των διοικητικών αρχών (Δημοσίου, ΟΤΑ, ΝΠΔΔ) να λογοδοτούν για τη δράση τους, αλλά και στο δικαίωμα των διοικουμένων να έχουν γνώση για τα διοικητικά πεπραγμένα, μέσα από τον ανοιχτό και προσβάσιμο για όλους χαρακτήρα που πρέπει να διέπει τη διοικητική δράση. Η λογοδοσία συνιστά μέσο ελέγχου της εκτελεστικής εξουσίας κι αποτροπής της κρατικής αυθαιρεσίας. Η διαφάνεια συνδέεται αρρήκτως και με την αρχή της νομιμότητας. Κατά την απόφαση 189/2007 του Συμβουλίου της Επικρατείας, η αρχή της διαφάνειας δίνει δικαίωμα πρόσβασης στα διοικητικά έγγραφα στους ενδιαφερομένους και ταυτόχρονα επιτάσσει την υποχρέωση των διοικητικών οργάνων να αιτιολογούν τις διοικητικές τους πράξεις.
Σημαντικό εργαλείο και εξαιρετική τεχνολογική δυνατότητα αποτελεί το πρόγραμμα Διαύγεια, το οποίο ιδρύθηκε με τυπικό νόμο (3861) το 2010. Το πρόγραμμα αυτό ενίσχυσε θεσμικά την αρχή της διαφάνειας αφού προέβλεψε την υποχρέωση ανάρτησης όλων των διοικητικών πράξεων στο διαδίκτυο.
Το άρθρο 1 του νόμου αναφέρεται στο πεδίο εφαρμογής της διάταξης, ήτοι σε ποιες κρατικές πράξεις εφαρμόζεται. Η πρόβλεψη εκτείνεται: στους τυπικούς νόμους που ψηφίζει η Βουλή των Ελλήνων, στις πράξεις νομοθετικού περιεχομένου (Σ άρθρο 44 παράγραφος 1), στα προεδρικά διατάγματα κανονιστικής φύσης, στις υπουργικές αποφάσεις, στις πράξεις των ανεξαρτήτων διοικητικών αρχών (π.χ. αρχή προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα, ΑΣΕΠ, ΑΑΔΕ), στις πράξεις των νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου (λόγου χάριν, το Πανεπιστήμιο Αθηνών, οι δικηγορικοί σύλλογοι), οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) πρώτου (δήμοι) και δεύτερου (περιφέρειες) βαθμού. Ακόμη και τα νομικά πρόσωπα του ευρύτερου δημοσίου τομέα (δημόσια νομικά πρόσωπα) υπό τις προϋποθέσεις της παραγράφου δύο του πρώτου άρθρου. Δηλαδή δημόσιες επιχειρήσεις (πχ ΕΥΔΑΠ, ΕΡΤ) ή νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου που χρηματοδοτούνται τουλάχιστον κατά το ήμισυ από δημόσιους πόρους (π.χ. Τράπεζα της Ελλάδος) και τα οποία ασκούν βάσει νόμου δημόσια εξουσία κι υπηρετούν σκοπούς δημοσίου συμφέροντος.
Στο ίδιο άρθρο προβλέπεται μια σειρά από επιπλέον διοικητικές πράξεις που πρέπει να αναρτώνται κι αφορούν σε προσλήψεις προσωπικού στο δημόσιο (π.χ. προκήρυξη διαγωνισμού ΑΣΕΠ), πράξεις του νομικού συμβουλίου του κράτους (ΝΣΚ), δημόσιες συμβάσεις για αναπτυξιακά έργα, πράξεις καθορισμού αμοιβών μελών συλλογικών οργάνων (π.χ. διοικητικού συμβουλίου της ΕΡΤ), μετατάξεις υπαλλήλων του κράτους (π.χ. διοικητικών υπαλλήλων, στρατιωτικών), πράξεις διορισμού, παραιτήσεις κ.λπ. Διαφαίνεται λοιπόν εναργώς η διευρυμένη έκταση της υποχρέωσης των κρατικών οργάνων για ανάρτηση των διοικητικών πράξεων, υποχρέωση που υπηρετεί την αποτροπή της διαφθοράς και της κρατικής ασυδοσίας. Είναι τόσο μεγάλη η σημασία της ανάρτησης, η παράλειψη της οποίας συνιστά πειθαρχικό παράπτωμα για το αρμόδιο όργανο (άρθρο 3 παράγραφος 5 νόμου 3861/2010), αλλά και κωλύει την παραγωγή εννόμων αποτελεσμάτων για τη συγκεκριμένη πράξη (ΣτΕ 1906/2014). Για την ορθή ανάρτηση στο διαδίκτυο το άρθρο 6 προβλέπει ομάδα διοίκησης έργου που συνεπικουρείται από υπηρεσία τεχνικής υποστήριξης.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το πρόγραμμα Διαύγεια δεν εφαρμόζεται μόνο ως προς τις κανονιστικές διοικητικές πράξεις (δηλαδή κατά νομοθετική εξουσιοδότηση θέσπιση γενικών κι αφηρημένων κανόνων, δηλαδή ουσιαστικών νόμων) αλλά και στις ατομικές διοικητικές πράξεις όταν τούτο προβλέπεται απ’ την κείμενη νομοθεσία (άρθρο 2 παράγραφος 4, περίπτωση 22). Τούτο όμως πρέπει να γίνεται με προσοχή, διότι στην περίπτωση των ατομικών διοικητικών πράξεων, όπου αναγράφεται το όνομα του προς διοικουμένου, τίθεται ζήτημα προσωπικών δεδομένων (Σ 9Α παράγραφος πρώτη, Κανονισμός του ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την προστασία των προσωπικών δεδομένων – GDPR). Τουτέστιν, πρέπει τα διοικητικά όργανα να μεριμνήσουν για τη μη αποκάλυψη προσωπικών δεδομένων του διοικουμένου που θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την ιδιωτικότητά του. Στην πράξη θα αναφέρεται μόνο το “dictum” της διοικητικής πράξης και η αιτιολογία της απ’ το αρμόδιο όργανο που την εκδίδει.
Κατά τη νομολογία (ΣτΕ 2934/2017), η παράλειψη ανάρτησης της πράξης (κανονιστικής ή ατομικής) αποτελεί παράβαση ουσιώδους τύπου και κατ’ επέκταση λόγο ακύρωσης της πράξης με το ένδικο βοήθημα της αίτησης ακυρώσεως (άρθρο 45 κώδικα διοικητικής δικονομίας).Το ΣτΕ ήδη με προηγούμενη απόφαση τόνισε (1996/2016) την αξία της αρχής της διαφάνειας που συνδέεται με το πρωτοποριακό αυτό πρόγραμμα και πραγματώνει την καλή διοίκηση.
Αξία έχει ακόμη ότι η δημοσίευση της κανονιστικής πράξης στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως δεν απαλλάσσει το εκδόσαν όργανο απ’ την υποχρέωσή του για ανάρτηση της πράξης και στο διαδίκτυο. Η παράλειψη θα έχει ως κύρωση την απώλεια της εκτελεστότητας της πράξεως.
Συνοψίζοντας, ευελπιστώ να κατέστη εναργής η εγγενής αξία της αρχής της διαφάνειας σε μια δημοκρατική, δικαιοκρατούμενη κι ευνομούμενη πολιτεία. Ταυτόχρονα θαρρώ πως είναι πρόδηλο το ότι το πρόγραμμα Διαύγεια επιρρωνύει την πραγμάτωση της αρχής αυτής, μιας και δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να ελέγχουν τη διοίκηση και τα πεπραγμένα της. Ο έλεγχος είναι προϋπόθεση της Δημοκρατίας και μέσο πραγμάτωσης της λαϊκής κυριαρχίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σπηλιωτόπουλος Επαμεινώνδας, Κονδύλης Βασίλειος (2023), Εγχειρίδιο διοικητικού δικαίου, 1ος Τόμος, εκδ. Νομική βιβλιοθήκη
-
Είναι αναγκαία η Εθνική Αρχή Διαφάνειας;, syntagmawatch.gr, διαθέσιμο εδώ
