Tης Μαριάνθης Κοκοράκη,
Η μορφή του ήρωα έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία της ανθρωπότητας και, ιδιαίτερα, στην ελληνική σκέψη και παράδοση. Από τα ομηρικά έπη, μέχρι τα απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη, η έννοια του ήρωα διαφοροποιείται ανάλογα με την εποχή, τις αξίες της κοινωνίας και τις πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες. Η συγκριτική προσέγγιση της ηρωικής μορφής στην Αρχαία Ελλάδα και στη νεότερη ελληνική ιστορία, αποκαλύπτει σημαντικές μεταβολές στην αντίληψη του τι σημαίνει «ήρωας», από τη μυθική υπερπροσωπικότητα έως τον πατριώτη-πολίτη που θυσιάζεται για ένα ανώτερο ιδανικό.
Στην αρχαία Ελλάδα, ιδιαίτερα στην προκλασική και αρχαϊκή περίοδο, ο ήρωας αποτελεί μια μορφή που συνδυάζει το ανθρώπινο με το υπεράνθρωπο. Οι ομηρικοί ήρωες, όπως ο Αχιλλέας, ο Οδυσσέας, ο Αίας, χαρακτηρίζονται από υπερφυσικές ικανότητες, εξαιρετική γενναιότητα και, συχνά, θεϊκή καταγωγή. Ο ηρωισμός τους είναι έντονα ατομικός: Κυρίαρχο κίνητρο είναι η απόκτηση δόξας, ώστε το όνομά τους να μείνει ανεξίτηλο στις σελίδες της ιστορίας.
Το θάρρος, η σωματική δύναμη και η ικανότητα στο πεδίο της μάχης είναι τα βασικά γνωρίσματα του ήρωα. Η θυσία, ακόμα και ο πρόωρος θάνατος, δεν θεωρούνται τραγωδία, αλλά επικύρωση του μεγαλείου του ήρωα. Παράλληλα, οι τραγικοί ήρωες στην κλασική δραματουργία, όπως ο Οιδίποδας, ο Ορέστης και η Αντιγόνη, προσεγγίζουν την ηρωική διάσταση μέσα από το ηθικό και το υπαρξιακό δράμα. Εδώ, η ηρωική πράξη συνδέεται, όχι μόνο με πολεμικά κατορθώματα, αλλά και με την υπέρβαση προσωπικών και κοινωνικών συγκρούσεων.
Κατά την κλασική περίοδο, η έννοια του ήρωα αποκτά και πολιτικό περιεχόμενο. Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες και ο Θεμιστοκλής στη Σαλαμίνα ενσαρκώνουν πλέον τον ήρωα που υπερασπίζεται την πόλη, τη δημοκρατία, την ελευθερία. Ο ηρωισμός παύει να είναι ατομική υπόθεση και μετατρέπεται σε υπηρεσία προς το συλλογικό καλό. Μετά από αιώνες ξένης κυριαρχίας, η ελληνική επανάσταση του 1821, έφερε στο προσκήνιο ένα νέο είδος ήρωα. Ο ήρωας της νεότερης ελληνικής ιστορίας δεν είναι ημίθεος, ούτε αριστοκρατικής καταγωγής. Είναι συχνά, απλός άνθρωπος του λαού, κτηνοτρόφος, ψαράς, έμπορος ή κληρικός, που παίρνει τα όπλα για να αγωνιστεί για την πατρίδα, την πίστη και την ελευθερία.
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, η Μαντώ Μαυρογένους, ο Παπαφλέσσας, ο Γεώργιος Καραϊσκάκης και πολλοί άλλοι, ενσαρκώνουν έναν νέο ηρωισμό, βασισμένο όχι στη μυθική δύναμη, αλλά στην πίστη σε έναν σκοπό και στην αυτοθυσία. Ο ήρωας της Επανάστασης δεν αγωνίζεται για προσωπική δόξα, αλλά για την απελευθέρωση του έθνους και τη δικαίωση ενός καταπιεσμένου λαού.
Οδεύοντας προς τον 20ο αιώνα, οι πολεμικές συγκρούσεις και η εθνική αντίσταση διαμόρφωσαν ακόμη πιο ανθρώπινα πρότυπα ηρωισμού. Στον Πόλεμο του 1940, η ηρωική μορφή δεν περιορίζεται στον στρατιώτη του μετώπου, αλλά περιλαμβάνει και τον άμαχο που αντιστέκεται, τον παπά που κρύβει αντάρτες, τη γυναίκα που φροντίζει τους τραυματίες, το παιδί που μεταφέρει μηνύματα στους αντιστασιακούς.
Ο ήρωας της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης δεν είναι πλέον μόνο μαχητής, είναι φορέας ηθικών αξιών: Αντιτάσσεται στην αδικία, προστατεύει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αντιστέκεται στον ολοκληρωτισμό. Σε αντίθεση με τον ομηρικό ήρωα που εξυψώνεται μέσω της μάχης, ο νεότερος ήρωας ενισχύεται μέσα από την εσωτερική του δύναμη, την αντοχή, την αλληλεγγύη και τη θυσία. Η βασική διαφορά ανάμεσα στον αρχαίο και τον νεότερο ήρωα εντοπίζεται στην αφετηρία και το σκοπό της ηρωικής πράξης. Ο αρχαίος ήρωας επιδιώκει την προσωπική αθανασία μέσω της δόξας. Η κοινωνία τον τιμά, αλλά η ώθηση προς την ηρωική πράξη είναι εσωτερική και ατομική. Η ηρωικότητα είναι προνόμιο λίγων —αυτών που έχουν τις φυσικές ή θεϊκές ικανότητες να την επιτύχουν.
Αντίθετα, ο ήρωας της νεότερης ιστορίας συχνά προέρχεται από τον λαό και αντιπροσωπεύει το συλλογικό ήθος. Δεν επιδιώκει προσωπική τιμή, αλλά προσφέρει τη ζωή του για το κοινό καλό. Ο ηρωισμός γίνεται καθολικός, προσβάσιμος και ανθρώπινος. Μπορεί να είναι ο οποιοσδήποτε σε μια κρίσιμη στιγμή. Γίνεται ιδέα, αξία και όχι προνόμιο. Ένα ακόμα στοιχείο που διαφοροποιεί τους δύο τύπους ηρωισμού είναι ο τρόπος που αντιλαμβάνονται τη μοίρα και την ελευθερία επιλογής. Ο αρχαίος ήρωας λειτουργεί συχνά εντός ενός μοιραίου πλαισίου, όπου η ύβρις και η νέμεση αποτελούν αναπόφευκτες δυνάμεις. Ο νεότερος ήρωας, αντίθετα, επιλέγει συνειδητά να αντισταθεί ή να θυσιαστεί, πράξη που τον ανυψώνει ηθικά, ακόμη και χωρίς θεϊκή αναγνώριση.
Η έννοια του ήρωα, όπως αποτυπώνεται στην ελληνική ιστορία, αποτελεί αντανάκλαση της συλλογικής συνείδησης και των πολιτισμικών αξιών της κάθε εποχής. Ο ήρωας της αρχαιότητας είναι ένα σύμβολο ατομικής υπεροχής, ανδρείας και δόξας, ενώ ο ήρωας της νεότερης ιστορίας αντιπροσωπεύει την αντίσταση, την αυτοθυσία και τη δύναμη του απλού ανθρώπου. Και οι δύο, όμως, υπηρετούν έναν κοινό σκοπό: Να εμπνεύσουν, να καθοδηγήσουν και να υπενθυμίσουν σε κάθε γενιά την αξία της υπέρβασης του εγώ, για κάτι ανώτερο. Είτε μέσα από τη μάχη στην Τροία, είτε μέσα από τα βουνά της Ρούμελης, ο ήρωας στην ελληνική παράδοση είναι τελικά, ο φορέας της αλήθειας, της δικαιοσύνης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βελουδής Ι. (1992), Αρχαίοι Έλληνες και νέοι Έλληνες ήρωες, εκδ. Δίαυλος
- Νάστος Π. (2007), Η μορφή του ήρωα στην ελληνική τραγωδία, εκδ. Παπαζήση
- Πολυμέρης Θ. (2005), Ήρωες της Αντίστασης: Αφήγηση και μνήμη, εκδ. Αλεξάνδρεια
