Της Εμμανουέλας Σφακιανάκη,
Σε μια εποχή όπου τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν διαμορφώσει νέα πρότυπα έκθεσης της ιδιωτικής ζωής, μια ιδιαίτερη κατηγορία χρηστών συγκεντρώνει όλο και περισσότερο την προσοχή των νομικών και κοινωνικών επιστημών: οι γονείς που δημοσιοποιούν την καθημερινότητα των παιδιών τους στο διαδίκτυο. Είτε από την επιθυμία για κοινωνική αποδοχή είτε στο πλαίσιο επαγγελματικής δραστηριότητας ως influencers, οι ενέργειες αυτές συνιστούν ένα νέο νομικό φαινόμενο, με πολλαπλές προεκτάσεις για τα δικαιώματα του παιδιού. Η παρούσα ανάλυση εξετάζει το νομικό πλαίσιο που διέπει αυτή την πρακτική, καθώς και τα όρια που πρέπει να τεθούν για να προστατευθεί ουσιαστικά η προσωπικότητα, η ιδιωτικότητα και η ασφάλεια του ανηλίκου.
Από νομική σκοπιά, το φαινόμενο αυτό, γνωστό ως sharenting, θέτει σοβαρά ζητήματα σχετικά με την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων του παιδιού. Πρωτίστως, η συνεχής και άνευ όρων και ορίων έκθεση ανηλίκων στο διαδίκτυο από τους γονείς τους προσκρούει στο δικαίωμα του παιδιού στην ιδιωτικότητα και την προστασία των προσωπικών του δεδομένων. Το άρθρο 16 της Σύμβασης του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού (1989), η οποία έχει κυρωθεί και από την Ελλάδα με τον ν. 2101/1992, αναγνωρίζει ρητά ότι κανένα παιδί δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο αυθαίρετης ή παράνομης επέμβασης στην ιδιωτική του ζωή ή στην οικογενειακή του ζωή, ούτε παράνομης προσβολής της τιμής ή της υπόληψής του. Παράλληλα, το άρθρο 8 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κατοχυρώνει το δικαίωμα σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής όλων των προσώπων, περιλαμβανομένων των ανηλίκων.
Η επεξεργασία εικόνων, βίντεο και λοιπών προσωπικών δεδομένων παιδιών στο πλαίσιο της online δραστηριότητας των γονέων τους πρέπει να εναρμονίζεται με τις διατάξεις του Γενικού Κανονισμού για την Προστασία Δεδομένων (Κανονισμός ΕΕ 2016/679 – GDPR). Ο Κανονισμός προβλέπει ότι κάθε επεξεργασία προσωπικών δεδομένων απαιτεί την ύπαρξη νόμιμης βάσης και πρέπει να είναι σύμφωνη με τις αρχές της αναγκαιότητας, της αναλογικότητας και του σεβασμού των δικαιωμάτων των υποκειμένων των δεδομένων. Όταν πρόκειται για ανήλικα πρόσωπα, οι απαιτήσεις για τη νομιμότητα της επεξεργασίας αυστηροποιούνται, ιδίως όταν η επεξεργασία πραγματοποιείται για σκοπούς προβολής ή οικονομικού οφέλους.
Οι γονείς που δημοσιεύουν συστηματικά φωτογραφίες ή βίντεο των παιδιών τους σε δημόσιες πλατφόρμες χωρίς να έχουν εξασφαλίσει τις αναγκαίες δικλείδες προστασίας ενδέχεται να υπερβαίνουν τα όρια της γονικής μέριμνας. Η γονική μέριμνα, κατά το άρθρο 1510 ΑΚ, ασκείται με γνώμονα το συμφέρον του τέκνου. Όταν όμως η δημοσιοποίηση προσωπικών στιγμών, συχνά σε εκτεθειμένες καταστάσεις (όπως γυμνές εικόνες νηπίων ή παιδιά σε μαγιό), εξυπηρετεί περισσότερο την προσωπική ματαιοδοξία ή ακόμη και οικονομικά συμφέροντα του γονέα, τότε το επιχείρημα του «νόμιμου συμφέροντος» ως βάση επεξεργασίας καθίσταται εξαιρετικά ασθενές.
Ο κίνδυνος επιτείνεται ακόμη περισσότερο όταν το αναρτηθέν περιεχόμενο γίνεται αντικείμενο κακόβουλης χρήσης. Οι φωτογραφίες παιδιών που κυκλοφορούν χωρίς ελέγχους ενδέχεται να καταλήξουν σε ιστοσελίδες παιδικής πορνογραφίας ή grooming. Αν και η πρόθεση των γονέων μπορεί να μην είναι κακόβουλη, εντούτοις η αμέλεια ως προς την έκταση και τον έλεγχο του περιεχομένου μπορεί να στοιχειοθετήσει και ποινική ευθύνη, ιδίως αν αποδειχθεί ότι η δημοσίευση ενέχει χαρακτηριστικά επικινδυνότητας. Η ελληνική ποινική νομοθεσία, μέσω του άρθρου 348Α ΠΚ, τιμωρεί τη διάδοση πορνογραφικού υλικού ανηλίκων, και αν και δεν καλύπτει άμεσα περιπτώσεις αφελούς sharenting, ενδέχεται να εφαρμοστεί εφόσον το περιεχόμενο καταλήξει σε κύκλους παράνομης χρήσης.
Σε διεθνές επίπεδο, ορισμένες χώρες έχουν ήδη προχωρήσει στη ρύθμιση του φαινομένου. Η Γαλλία, για παράδειγμα, με νόμο προβλέπει ότι οι γονείς που δημοσιεύουν εικόνες των παιδιών τους οφείλουν να σέβονται το δικαίωμα του παιδιού στην ιδιωτικότητα και ότι οι ανήλικοι έχουν δικαίωμα, με την ενηλικίωσή τους, να ζητήσουν την απόσυρση του περιεχομένου. Παρόμοια πρόβλεψη εισήχθη και στην Πολιτεία του Ιλινόις των ΗΠΑ, όπου προβλέπεται ότι το τουλάχιστον το 30% των εσόδων από περιεχόμενο με συμμετοχή ανηλίκου πρέπει να κατατίθεται σε λογαριασμό υπέρ του παιδιού.
Στην ελληνική έννομη τάξη, δεν υφίσταται ακόμη ειδική νομοθεσία για το sharenting ή τη συμμετοχή παιδιών σε περιεχόμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, πλην των γενικών διατάξεων για την προστασία της προσωπικότητας (άρθρο 57 ΑΚ), των προσωπικών δεδομένων (ν. 4624/2019 και GDPR), καθώς και των κανόνων που διέπουν την προστασία του ανηλίκου από επικίνδυνες συνθήκες ανάπτυξης. Παρ’ όλα αυτά, τα εργαλεία για την προστασία του παιδιού είναι επαρκή εφόσον εφαρμοστούν σωστά: η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα έχει τη δυνατότητα να παρέμβει, ενώ και τα πολιτικά δικαστήρια μπορούν να διαγνώσουν παραβίαση του δικαιώματος στην ιδιωτικότητα.
Το κρίσιμο ερώτημα εντοπίζεται στη στάθμιση ανάμεσα στη γονική εξουσία και την αυθύπαρκτη προσωπικότητα του παιδιού. Σε κάθε περίπτωση, η ανήλικη ηλικία δεν αναιρεί την υποκειμενικότητα του παιδιού και το δικαίωμά του να διαμορφώσει τη δική του ψηφιακή ταυτότητα. Η νομολογία ευρωπαϊκών κρατών τείνει να αναγνωρίζει αυξημένη προστασία στην εικόνα του παιδιού, έστω και έναντι των ίδιων των γονέων του.
Η σύγχρονη νομική θεωρία υποστηρίζει πως είναι αναγκαίο να επαναπροσδιοριστεί η έννοια της γονικής μέριμνας ώστε να ενσωματώνει το δικαίωμα του παιδιού στον αυτοκαθορισμό και στην ψηφιακή απορρήτου. Δεν νοείται η συνταγματικά κατοχυρωμένη ελευθερία του λόγου και της έκφρασης των γονέων να λειτουργεί εις βάρος της αξιοπρέπειας και της ασφάλειας του παιδιού. Σε μια εποχή όπου το ψηφιακό αποτύπωμα καταγράφεται εφ’ όρου ζωής, οι βλαπτικές συνέπειες από αλόγιστες αναρτήσεις είναι συχνά μη αναστρέψιμες.
Η νομική αξιολόγηση του sharenting δεν μπορεί να παραμείνει εγκλωβισμένη σε θεωρητικό επίπεδο, όταν το αποτύπωμα μιας φωτογραφίας μπορεί να καταδιώκει ένα παιδί για όλη του τη ζωή. Η θεσμική αναγνώριση των κινδύνων και η προσαρμογή του δικαίου στις ψηφιακές προκλήσεις αποτελούν μονόδρομο για τη θωράκιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του παιδιού. Δεν πρόκειται για περιορισμό της γονικής μέριμνας, αλλά για την αυτονόητη επέκταση του καθήκοντος φροντίδας στο ψηφιακό περιβάλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, το δίκαιο καλείται να αναχαιτίσει την αυθαιρεσία της εποχής των «μεγάλων likes» με όπλο τη νομική εγρήγορση και τον σεβασμό στο αναφαίρετο δικαίωμα του παιδιού να ορίζει τη δική του εικόνα και τα όρια της δημόσιας έκθεσής του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων, lawspot.gr, διαθέσιμο εδώ
- Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, lawspot.gr, διαθέσιμο εδώ
- Jeanne-Marie Quashie, The protection of children’s privacy in France: a reform of Image Rights Law, humanium.org, διαθέσιμο εδώ
- Sharenting: The flagrant violation of children’s rights in the digital age, newindianexpress.com, διαθέσιμο εδώ
- Stacey Steinberg, Lawyer discusses legal implications when parents go beyond ‘sharenting’, phys.org, διαθέσιμο εδώ
