Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής, η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη δεν ήταν απλώς πόλεις υπό εχθρική διοίκηση. Ήταν το φόντο ενός αστικού εφιάλτη, όπου κάθε κτίριο μπορούσε να είναι κρατητήριο, κάθε υπόγειο θάλαμος βασανιστηρίων και κάθε αυλή πιθανός τόπος εκτέλεσης. Μέσα σε έναν ιστό από επίσημα αρχηγεία και «ανεπίσημους» τόπους εγκλεισμού και βασανιστηρίων, χιλιάδες αγωνιστές, Εβραίοι, μειονότητες και απλοί πολίτες βασανίστηκαν, εκτελέστηκαν ή εξαφανίστηκαν. Οι Γερμανοί κατακτητές, με τη βοήθεια συνεργατών, στήνουν ένα δίκτυο καταστολής στην καρδιά των πόλεων: Μέρλιν 6, Κοραή 4, Χαϊδάρι, Καισαριανή, Παύλος Μελάς, σημεία γνωστά σε όσους αντιστάθηκαν, τραυματικά χαραγμένα στη συλλογική μνήμη.
Μέρλιν 6 – Το αρχηγείο της Γκεστάπο στην Αθήνα
Το κτίριο της οδού Μέρλιν 6, λίγα μέτρα από την πλατεία Κολωνακίου, χρησιμοποιήθηκε κατά την περίοδο της κατοχής ως το αρχηγείο των Ες-Ες (SS) και της γερμανικής Γκεστάπο. Οι υπόγειοι χώροι του μετατράπηκαν σε φρικιαστικά κρατητήρια και αίθουσες ανάκρισης, όπου Έλληνες αντιστασιακοί άνδρες, γυναίκες, ακόμη και ανήλικοι, υποβάλλονταν σε φρικτά βασανιστήρια. Η ηλεκτρική καρέκλα, οι τροχαλίες, οι τεχνικές ασφυξίας, οι ακρωτηριασμοί και οι εικονικές εκτελέσεις ήταν καθημερινές πρακτικές. Η παρουσία γιατρών των SS εξασφάλιζε ότι τα θύματα δεν θα πέθαιναν από τα βασανιστήρια, αλλά θα διατηρούνταν ζωντανά για να συνεχιστεί η ανάκριση.
Ιστορικές μαρτυρίες κάνουν λόγο για τουλάχιστον 300 εκτελέσεις στον χώρο, ενώ εκατοντάδες ακόμα μεταφέρθηκαν από εκεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Χαϊδαρίου και αργότερα στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής ή στο στρατόπεδο Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη. Μεταξύ των θυμάτων της Μέρλιν υπήρξαν εμβληματικές μορφές της Εθνικής Αντίστασης, όπως η Λέλα Καραγιάννη, επικεφαλής του αντιστασιακού δικτύου «Μπουμπουλίνα», που συνελήφθη και κρατήθηκε εκεί, πριν οδηγηθεί στο Χαϊδάρι και εκτελεστεί τον Σεπτέμβριο του 1944.
Μετά τον πόλεμο, το κτίριο κατεδαφίστηκε και στη θέση του σήμερα βρίσκεται πολυκατάστημα. Μπροστά του, ένα μαρμάρινο μνημείο με μία αυθεντική σιδερένια πόρτα κελιού και γλυπτό του Θόδωρου Απάρτη, απεικονίζει έναν δεσμώτη δεμένο σε στύλο. Το έργο υπενθυμίζει τον τρόμο και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια που δοκιμάστηκαν εκεί.
Οδός Κοραή 4 – Η «Μικρή Κομαντατούρ»
Το κτίριο της οδού Κοραή 4, ιδιοκτησίας της Εθνικής Ασφαλιστικής, λίγα μέτρα από την πλατεία Κλαυθμώνος, στεγάζει σήμερα γραφεία και εμπορικά καταστήματα. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, όμως, φιλοξενούσε τη γερμανική στρατιωτική διοίκηση της Αθήνας, γνωστή ως “Kommandantur”. Στο υπόγειο, υπήρχαν στενά και υγρά κελιά κράτησης, όπου οι Γερμανοί κρατούσαν Έλληνες για μικρές ή και ανύπαρκτες παραβάσεις. Εκεί εγκλείονταν όσοι κυκλοφορούσαν μετά τη δύση του ηλίου, όσοι δεν είχαν χαρτιά, όσοι θεωρούνταν ύποπτοι ή καταδίδονταν από συνεργάτες.
Τα κρατητήρια δεν διέθεταν τουαλέτες ή νερό. Οι συνθήκες κράτησης ήταν απάνθρωπες και πολλοί κρατούμενοι παρέμεναν εκεί για μέρες χωρίς τροφή. Οι τοίχοι των κελιών διατηρούν μέχρι σήμερα τις χαραγμένες μαρτυρίες εκείνων που φυλακίστηκαν: λέξεις όπως «νερό», «μαμά», ημερομηνίες, ονόματα αγαπημένων προσώπων, ακόμη και αυτοσχέδια ποιήματα. Καθώς οι Γερμανοί έσπευσαν να εγκαταλείψουν την Αθήνα τον Οκτώβριο του 1944, δεν πρόλαβαν να σβήσουν τα μηνύματα αυτά. Σήμερα, αποτελούν ένα συγκλονιστικό ντοκουμέντο αντίστασης και απελπισίας.
Το υπόγειο της Κοραή 4 έχει διαμορφωθεί σε «χώρο ιστορικής μνήμης» και είναι ανοιχτό για το κοινό, φιλοξενώντας εκθέματα και τεκμήρια της περιόδου. Επιγραφή στην πρόσοψη του κτιρίου επισημαίνει ότι ο χώρος υπήρξε τόπος μαρτυρίου κατά τη γερμανική κατοχή.
Στρατόπεδο Χαϊδαρίου – Ο «προθάλαμος του θανάτου»
Το Στρατόπεδο Χαϊδαρίου βρίσκεται δυτικά της Αθήνας, σε στρατιωτική έκταση κοντά στη λεωφόρο Αθηνών. Πριν τον πόλεμο λειτουργούσε ως στρατιωτικός χώρος, ωστόσο από το φθινόπωρο του 1943 μετατράπηκε, από τους Γερμανούς, σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, το μεγαλύτερο της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η λειτουργία του ήταν αντίστοιχη με εκείνη των SS στα κεντρικά της Ευρώπης: ανάκριση, βασανιστήρια, προφυλάκιση, μεταγωγές προς εκτελέσεις ή στρατόπεδα θανάτου.
Το στρατόπεδο τέθηκε υπό τη διοίκηση των SS, και πιο συγκεκριμένα του διαβόητου Πάουλ Ραντόμσκι στην αρχή και αργότερα του Καρλ Φίσερ, κατά την διάρκεια της θητείας του τελευταίου, πραγματοποιήθηκαν οι περισσότερες και μαζικότερες εκτελέσεις από την ίδρυση του στρατοπέδου. Το στρατόπεδο χωριζόταν σε μπλοκ (παραπήγματα) με μικρούς θαλάμους, ενώ υπήρχε και το «Μπλοκ 15», ο πιο διαβόητος θάλαμος θανάτου, απ’ όπου περνούσαν οι υπό εκτέλεση. Οι κρατούμενοι συχνά περνούσαν ημέρες ή εβδομάδες σε απόλυτη απομόνωση, υφιστάμενοι σωματική και ψυχολογική κακοποίηση. Οι μεταγωγές προς εκτέλεση γίνονταν κυρίως προς το Σκοπευτήριο της Καισαριανής ή το Δαφνί. Αξίζει να σημειωθεί πως το Χαϊδάρι αποτέλεσε επίσης ενδιάμεσο σταθμό για την αποστολή Ελλήνων Εβραίων από την ηπειρωτική χώρα προς το Άουσβιτς, ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση της Ιταλικής Κατοχής το 1943. Εκεί, συγκεντρώθηκαν Εβραίοι από τα Δωδεκάνησα, τη Λάρισα, τα Τρίκαλα και αλλού, πριν τη μαζική μεταφορά τους σε γερμανικά στρατόπεδα εξόντωσης. Η διατήρηση του στρατοπέδου σήμερα ως Μουσείου Εθνικής Αντίστασης είναι υπόμνηση της ναζιστικής βαρβαρότητας.
Καισαριανή – Σκοπευτήριο και τόπος μαρτυρίου
Το Σκοπευτήριο της Καισαριανής είναι ίσως ο πιο εμβληματικός τόπος εκτελέσεων στην Κατοχική Αθήνα. Το Σκοπευτήριο χρησιμοποιήθηκε από τους Γερμανούς ως χώρος μαζικών εκτελέσεων αντιστασιακών και πολιτών, οι αντιστασιακές οργανώσεις, όπως ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ, είχαν ισχυρή παρουσία στην Αθήνα, και πολλές φορές οι εκτελέσεις εκεί ήταν απάντηση σε ενέργειές τους κατά των Γερμανών. Η πρώτη εκτέλεση σημειώθηκε στις 26 Μαΐου 1942, όταν οι αδελφοί Άγγελος και Μαρίνος Μπάρκας εκτελέστηκαν για σαμποτάζ σε γερμανικό στρατώνα. Στις 27 Απριλίου 1944, ο στρατηγός των SS Φραντς Κρεχ δολοφονείται από αντάρτες στη Πελοπόννησο. Η γερμανική διοίκηση αποφασίζει την εκτέλεση 200 κρατουμένων από το στρατόπεδο Χαϊδαρίου, οι οποίοι είχαν ήδη καταδικαστεί σε θάνατο και προέρχονταν κυρίως από τις φυλακές της Ακροναυπλίας και της Λάρισας.
Το πρωί της Πρωτομαγιάς του 1944, οι 200 κρατούμενοι μεταφέρθηκαν με φορτηγά από το Χαϊδάρι στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Εκεί, σε ομάδες των 20, οδηγήθηκαν και εκτελέστηκαν από Γερμανούς στρατιώτες. Πριν την εκτέλεση, οι μελλοθάνατοι τραγουδούσαν τον εθνικό ύμνο και τραγούδια της Αντίστασης, φωνάζοντας συνθήματα όπως «Ζήτω η λευτεριά» και «Θάνατος στο φασισμό». Ανάμεσά τους βρίσκονταν εμβληματικές μορφές του κομμουνιστικού κινήματος, όπως ο Ναπολέων Σουκατζίδης, ο οποίος αρνήθηκε να εξαιρεθεί από τη λίστα εκτέλεση, παρόλο που του δόθηκε η δυνατότητα, επιλέγοντας να πεθάνει μαζί με τους συντρόφους του. Το Σκοπευτήριο Καισαριανής αποτελεί σύμβολο της ελληνικής Αντίστασης, σήμερα είναι διαμορφωμένο ως τόπος μνήμης, σε μνημείο αναγράφονται τα ονόματα των εκτελεσθέντων.
Στρατόπεδο Παύλου Μελά – Θεσσαλονίκη
Το Στρατόπεδο Παύλου Μελά, στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης, υπήρξε ένα από τα κύρια κέντρα καταστολής και μαρτυρίου κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής στην Ελλάδα (1941–1944). Αποτελούσε στρατόπεδο συγκέντρωσης, το οποίο λειτούργησε υπό γερμανική διοίκηση και υπαγόταν στην Υπηρεσία Ασφαλείας (SD).
Από το 1941, το στρατόπεδο χρησιμοποιήθηκε για τη συγκέντρωση και κράτηση αντιστασιακών, πολιτικών κρατουμένων, Εβραίων, Ιταλών στρατιωτών και άλλων εθνοτήτων, όπως Σέρβοι, Βόσνιοι, Πολωνοί, Ρώσοι, Γάλλοι, Βούλγαροι και Γερμανοί. Η πρώτη μαζική σύλληψη πραγματοποιήθηκε στις 5 Ιουλίου 1941, όταν 278 άτομα συνελήφθησαν κατά τη διάρκεια επιχειρήσεων κατά της ελληνικής αντίστασης. Οι συνθήκες κράτησης ήταν απάνθρωπες, με υπερπληθυσμό, κακή διατροφή και βασανιστήρια. Το στρατόπεδο αποτέλεσε τη βασική δεξαμενή από την οποία άντλησαν οι Γερμανοί όσους εκτέλεσαν κατά εκατοντάδες, κατά την περίοδο της κατοχής, ως αντίποινα. Η πρώτη εκτέλεση πραγματοποιήθηκε στις 17 Δεκεμβρίου 1941 και η τελευταία στις 16 Σεπτεμβρίου 1944.
Στις 30 Δεκεμβρίου 1942, 45 κομμουνιστές, εξόριστοι από τη δικτατορία Μεταξά, εκτελέστηκαν σε αντίποινα για σαμποτάζ. Στις 6 Ιουνίου 1944, 101 αγωνιστές εκτελέστηκαν στον ίδιο χώρο, γεγονός που τιμάται ετησίως από τον Δήμο Παύλου Μελά. Πρώην κρατούμενοι, όπως ο Θεόδωρος Βαλαχάς, ο νεότερος κρατούμενος του στρατοπέδου, κατέθεσαν τις εμπειρίες τους. Η έρευνα έχει δείξει ότι οι εκτελέσεις ξεπέρασαν τις 600–700, ενώ πολλοί στάλθηκαν για καταναγκαστική εργασία στο Γ’ Ράιχ και δεν επέστρεψαν ποτέ. Μετά την απελευθέρωση το 1944, το στρατόπεδο συνέχισε να λειτουργεί ως στρατόπεδο του Ελληνικού Στρατού έως το 2005. Το 2003 χαρακτηρίστηκε ιστορικό μνημείο και το 2017 παραδόθηκε στον Δήμο Παύλου Μελά για την ανάπτυξη Μητροπολιτικού Πάρκου, Μουσείου Εθνικής Αντίστασης και Μουσείου Προσφυγικού Ελληνισμού.
Η γερμανική Κατοχή στην Ελλάδα δεν υπήρξε μόνο περίοδος στρατιωτικής καταπίεσης, αλλά ένα σκοτεινό κεφάλαιο ωμής βίας, τρόμου και καταστολής, που σημάδεψε βαθιά τον αστικό και κοινωνικό ιστό της χώρας. Οι τόποι που αναφέρθηκαν, η οδός Μέρλιν 6, η Κοραή 4, το Χαϊδάρι, η Καισαριανή και το Στρατόπεδο Παύλου Μελά, δεν είναι απλώς σημεία στον χάρτη, αλλά ζωντανά μνημεία της ανθρώπινης αντοχής και της απανθρωπιάς του πολέμου. Εκεί γράφτηκαν με αίμα και σιωπή οι ιστορίες όσων δεν λύγισαν, όσων υπέμειναν, αγωνίστηκαν ή χάθηκαν στα χέρια των κατακτητών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κουβάς Γ. Γιάννης (2003), Σκοπευτήριο Καισαριανής, Η ματωμένη καρδιά της Ελλάδας, εκδ. Εντός
- Κορνάρος Θέμος (2017), Στρατόπεδο του Χαϊδαρίου, εκδ. Σύγχρονη Εποχή
- Καφταντζής Γιώργος (1999), Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης (τόμος Α΄), εκδ. Παρατηρητής
- Τα γνωστά και άγνωστα «κολαστήρια» της Αθήνας, lifo.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οι γνωστοί και οι άγνωστοι τόποι μνήμης της Κατοχής, athenvoice.gr, διαθέσιμο εδώ
