Της Αντωνίας Χόνδρου,
Το φαινόμενο του forum shopping αποτελεί ένα από τα πιο επίκαιρα και σύνθετα ζητήματα του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου. Ο όρος αναφέρεται στη στρατηγική επιλογή του ενάγοντος να προσφύγει σε εκείνο το δικαστήριο (ή νομική τάξη) το οποίο θεωρεί ότι θα του προσφέρει την ευνοϊκότερη αντιμετώπιση, είτε από άποψη ουσιαστικού δικαίου, είτε δικονομικών διαδικασιών. Σε μια εποχή όπου η παγκοσμιοποίηση έχει ενισχύσει τις διασυνοριακές συναλλαγές και την κινητικότητα φυσικών και νομικών προσώπων, η δυνατότητα επιλογής του κατάλληλου φόρουμ αναδεικνύεται σε κρίσιμο εργαλείο στρατηγικής διαχείρισης διαφορών. Ωστόσο, αυτή η ελευθερία δεν είναι απεριόριστη· η κατάχρησή της μπορεί να οδηγήσει σε διαστρέβλωση της έννοιας της δίκαιης δίκης και να υπονομεύσει την ασφάλεια δικαίου.
Ορισμός και εννοιολογική προσέγγιση
Forum shopping είναι η ενέργεια κατά την οποία ένας διάδικος, και κυρίως ο ενάγων, επιλέγει να κινήσει δικαστική διαδικασία σε ένα κράτος, όχι επειδή εκεί υπάρχει ο ισχυρότερος συνδετικός κρίκος της διαφοράς, αλλά επειδή το συγκεκριμένο δικαστήριο ή νομικό σύστημα παρουσιάζει χαρακτηριστικά που του προσδίδουν πλεονέκτημα. Η επιλογή αυτή μπορεί να βασίζεται σε διάφορους παράγοντες, όπως το ευνοϊκότερο ουσιαστικό δίκαιο, η ταχύτερη και φθηνότερη διαδικασία, η επιεικής στάση των δικαστών ή ακόμα και η διαδεδομένη νομολογιακή πρακτική.
Στο πλαίσιο του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου, το forum shopping επωφελείται από τη διαφορετική ρύθμιση των βάσεων διεθνούς δικαιοδοσίας στα επιμέρους κράτη ή από την ευρύτητα των κανόνων δικαιοδοσίας που προβλέπονται στους ευρωπαϊκούς κανονισμούς, όπως ο Βρυξέλλες Ι ή ο Βρυξέλλες ΙΙΙ για οικογενειακές υποθέσεις. Αυτή η πολλαπλότητα επιλογών επιτρέπει στον επιμελή και καλά πληροφορημένο διάδικο να επιλέξει το φόρουμ που εξυπηρετεί καλύτερα τα συμφέροντά του.
Forum shopping στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, επιδιώκοντας την ενοποίηση του χώρου δικαιοσύνης, έχει υιοθετήσει σειρά κανονισμών που επιτρέπουν την αυτόματη αναγνώριση και εκτέλεση δικαστικών αποφάσεων μεταξύ των κρατών μελών. Αυτή η προσέγγιση, αν και ενισχύει τη διαφάνεια και την ταχύτητα, ταυτόχρονα εντείνει το φαινόμενο του forum shopping, αφού μια απόφαση που λαμβάνεται σε ευνοϊκό φόρουμ μπορεί να εκτελεστεί σχεδόν αυτόματα σε ολόκληρη την ΕΕ.
Ο Κανονισμός 1215/2012, για παράδειγμα, προβλέπει σε πολλές περιπτώσεις πλειάδα βάσεων δικαιοδοσίας, όπως στον τόπο εκπλήρωσης της συμβατικής υποχρέωσης ή στον τόπο επέλευσης της ζημίας, επιτρέποντας σε ενάγοντες να επιλέξουν ποια από τις διαθέσιμες βάσεις τους ευνοεί περισσότερο. Σε αντίστοιχο πνεύμα, ο Κανονισμός Βρυξέλλες ΙΙΙ στον τομέα του οικογενειακού δικαίου επιτρέπει την επιλογή δικαστηρίου με βάση τη συνήθη διαμονή των τέκνων, στοιχείο που πολλές φορές μεταβάλλεται τεχνητά προς εξυπηρέτηση συγκεκριμένων σκοπών.
Όρια θεμιτότητας και κατάχρηση
Δεν είναι κάθε forum shopping καταχρηστικό. Σε πολλές περιπτώσεις, η επιλογή ενός αλλοδαπού φόρουμ βασίζεται σε πραγματικούς λόγους, όπως η ειλικρινής σχέση των μερών με το συγκεκριμένο κράτος ή η ανάγκη διαφύλαξης δικαιωμάτων σε δυσμενές περιβάλλον. Το Δικαστήριο της ΕΕ, στη σημαντική υπόθεση Owusu κατά Jackson (C-281/02), έκρινε ότι τα κράτη μέλη δε μπορούν να αποποιούνται της δικαιοδοσίας τους υπέρ τρίτης χώρας ακόμη κι όταν αυτή φαίνεται περισσότερο αρμόδια, απορρίπτοντας την εφαρμογή της αρχής του forum non conveniens εντός ΕΕ.
Ωστόσο, όταν το φόρουμ επιλέγεται καθαρά τεχνητά, με μοναδικό σκοπό την αποφυγή δυσμενών κανόνων (π.χ. προστατευτικές διατάξεις εργατικού ή οικογενειακού δικαίου), τότε γεννάται προβληματισμός. Οι δικαστικές αρχές καλούνται να αξιολογήσουν κατά πόσον η επιλογή φόρουμ αποτελεί έκφραση ελευθερίας ή εργαλείο καταχρηστικής συμπεριφοράς εις βάρος του άλλου διαδίκου.
Ειδικές εκφάνσεις και η ελληνική εμπειρία
Στην ελληνική έννομη τάξη, το φαινόμενο του forum shopping εμφανίζεται κυρίως σε οικογενειακές διαφορές διεθνούς χαρακτήρα, όπως σε διαζύγια ή αιτήσεις γονικής μέριμνας όπου ένας γονέας μεταφέρει προσωρινά την κατοικία του στην Ελλάδα για να επωφεληθεί της ταχύτερης διαδικασίας ή της σχετικής νομολογιακής επιείκειας. Σε εμπορικές υποθέσεις, ορισμένοι ενάγοντες προσφεύγουν στα ελληνικά δικαστήρια λόγω του σχετικά χαμηλού κόστους ή της πρακτικής κάποιων εφετείων να αποδέχονται ευρύτατα τη διεθνή δικαιοδοσία.
Τα ελληνικά δικαστήρια διατηρούν συντηρητική στάση, απαιτώντας τη συνδρομή πραγματικού συνδετικού στοιχείου και επιφυλάσσονται να απορρίψουν υποθέσεις όπου η επιλογή της ελληνικής δικαιοδοσίας φαίνεται τεχνητή ή προσχηματική. Το άρθρο 3 του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας και τα αντίστοιχα άρθρα του Κανονισμού 1215/2012 αποτελούν τις κύριες διατάξεις αναφοράς.
Συμπεράσματα
Το forum shopping βρίσκεται στον πυρήνα του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου της πράξης. Ενώ η δυνατότητα επιλογής φόρουμ συνιστά αναγκαία ελευθερία σε ένα διεθνοποιημένο περιβάλλον, η άκριτη ή καταχρηστική χρήση της μπορεί να διαβρώσει την έννοια της δίκαιης δίκης και να επιβαρύνει το δικαστικό σύστημα. Η νομική πρόκληση συνίσταται στη χάραξη των ορίων μεταξύ θεμιτής στρατηγικής και καταχρηστικής συμπεριφοράς. Οι ευρωπαϊκοί κανονισμοί προσπαθούν να διαμορφώσουν ένα συνεκτικό πλαίσιο, όμως η ερμηνεία και εφαρμογή του εξακολουθεί να αφήνει περιθώρια εκμετάλλευσης. Είναι καθήκον της νομολογίας και της θεωρίας να δημιουργήσουν εκείνους τους μηχανισμούς αξιολόγησης που θα εξασφαλίζουν την ισορροπία μεταξύ ασφάλειας δικαίου και προστασίας της ουσίας των έννομων σχέσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Beaumont, P., & Holliday, J. (2022). Private International Law and Forum Shopping in the EU. Oxford University Press.
- Ι. Καλαβρός, Διεθνής Δικαιοδοσία και Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο της ΕΕ, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2015
- ΔΕΕ, υπόθεση C-281/02 Owusu κατά Jackson, απόφαση της 1.3.2005.
