Της Αλίκης Μπρίνιου,
«Θυμήσου ότι θα πεθάνεις» ή αλλιώς στα λατινικά “memento mori” αποτελεί μια φράση —ίσως κάπως μακάβρια— που έδωσε έμπνευση σε πολλά άτομα της τέχνης από τα αρχαία χρόνια μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Η φράση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μια υπενθύμιση για την παροδικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης καθώς και για το αναπόφευκτο του —φυσικού— θανάτου.
Το “memento mori” αποτυπώνεται στην τέχνη από την εποχή του Μεσαίωνα με ένα συγκεκριμένο μοτίβο συμβόλων, το οποίο προσφέρει στα έργα ένα μοναδικό στοιχείο. Το μοτίβο, συνήθως, περιλαμβάνει ένα ανθρώπινο κρανίο, ενώ υπάρχει το ενδεχόμενο να συνοδεύεται και από οστά. Βέβαια, όσο η τέχνη εξελίσσεται, υπάρχει ανάπτυξη και στο μοτίβο. Κατά την διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα η λέξη “vanitas”, η οποία μεταφράζεται ως «κενό» ή «ματαιοδοξία», εμφανίστηκε για να αντιπροσωπεύσει την ιδέα του “memento mori”. Έτσι, στο μοτίβο προστέθηκαν νέα σύμβολα, όπως η κλεψύδρα, τα «νεκρά» λουλούδια, τα φρούτα σε διαδικασία αποσύνθεσης, τα κεριά —κυρίως αφού έχουν λιώσει και έχει καεί το φυτίλι τους— ή τα ρολόγια.
Κάθε σύμβολο που αποτελεί το “memento mori” έχει ένα μοναδικό νοηματικό βάθος και προσθέτει μια εναλλακτική διάσταση στη σκέψη για τον χρόνο, τη φθορά και τον θάνατο. Πιο εστιασμένα, η κλεψύδρα σηματοδοτεί το αναπόφευκτο πέρασμα του χρόνου και την αδιάκοπη ροή αυτού. Οι κόκκοι έχουν την ιδιότητα να πέφτουν αργά, όμως ασταμάτητα. Συνεπώς, η ερμηνεία της κλεψύδρας συμβολίζει πως το πέρασμα του χρόνου είναι κάτι μη διαχειρίσιμο, καθώς υπάρχει μια δεδομένη αρχή όπως και ένα δεδομένο τέλος. Τα ρολόγια, εξίσου συνδέονται με τον χρόνο, καθώς αποδεικνύουν ότι κάθε δευτερόλεπτο της ζωής μετριέται και κάθε στιγμή που περνάει δεν μπορεί να επιστρέψει.
Τα μαραμένα —ή νεκρά— λουλούδια «κουβαλάνε» τη δική τους διάρκεια ζωής, από την άνθηση μέχρι το θάνατο. Έτσι, η επιλογή να συμπεριληφθούν σε ένα έργο τέχνης, όντας σε μια από τις τελευταίες καταστάσεις της ζωής τους, «καθρεπτίζει» την παροδικότητα της νεότητας και το αποτέλεσμα που είναι δύσκολο να αποφευχθεί. Συχνά, ο καλλιτέχνης μπορεί να τοποθετεί τα μαραμένα λουλούδια δίπλα σε φρέσκα, επιδιώκοντας να τονίσει τη μετάβαση από τα πρώιμα στάδια της ζωής στα μεταγενέστερα, και τελικά.
Τα φρούτα σε αποσύνθεση θα μπορούσαν να μεταφραστούν με δύο έννοιες. Η πρώτη έννοια θα συμβόλιζε τη φθορά της ύλης, όπου με το πέρασμα του χρόνου το υλικό αλλοιώνεται ή καταστρέφεται. Η άλλη έννοια θα συμβόλιζε την αποτυχία της διάρκειας, εφόσον είναι δύσκολο κάτι να διατηρηθεί ίδιο για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Τα κεριά, τα οποία απεικονίζονταν κυρίως λιωμένα, συμβολίζουν την διάρκεια της ζωής —καθώς καίγονται— και το τέλος αυτής, αφού σβήσουν. Επιπλέον, «κρύβουν» μια συναισθηματική φόρτιση, αφού μέσα από την φλόγα προκαλούν μια αίσθηση οικειότητας και ζεστασιάς, που τελειώνει απότομα μαζί με το φυτίλι.
Κάποια από τα πιο γνωστά έργα τέχνης που αποκομίζουν στοιχεία του “memento mori” είναι το “Sunflowers” του Vincent Van Gogh όπου απεικονίζει μερικά ανθισμένα ηλιοτρόπια μέσα σε ένα βάζο. Άμεσα, υποδηλώνεται πως, εφόσον τα ηλιοτρόπια έχουν κοπεί από τη φύση, όσο όμορφα κι αν είναι τη δεδομένη στιγμή, βιώνουν την τελευταία έκρηξη ζωτικότητας τους, καθώς σιγά— σιγά πρόκειται να μαραθούν.
Ένα ακόμα, ευρέως γνωστό έργο, είναι το “The persistence of memory” του Salvador Dali. Το έργο μεταφράζεται ως «η επιμονή της μνήμης» και ως βασικό στοιχείο έχει τα ρολόγια, τα οποία —εμφανισιακά— δεν βρίσκονται στη δεδομένη τους μορφή, όμως είναι παραμορφωμένα σαν να έχουν λιώσει. Επιπλέον, παρατηρείται πως το κάθε ρολόι έχει διαφορετικά τοποθετημένους τους δείκτες του. Αυτή η λεπτομέρεια θα μπορούσε να αντιπροσωπεύσει τη σχετικότητα της χρονικής αντίληψης, αφού το κάθε άτομο έχει τη δική του, ξεχωριστή, αίσθηση σχετικά με τις ίδιες καταστάσεις.
Το “Memento Mori” θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αρκετά ψυχρό, σκοτεινό και βαρύ, απ’ όποιον δεν έχει αποδεχτεί πλήρως την ιδέα της ύπαρξης. Για τους υπόλοιπους, θεωρείται απλώς μια ρεαλιστική αποτύπωση καθώς —όπως έχει αποδειχτεί— κάθε πράγμα, έμψυχο ή μη, κάποια στιγμή έρχεται αντιμέτωπο με ένα τέλος, δίχως να αναζητεί μια αιωνιότητα που δεν θα βρει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Memento mori, wikipedia.org, διαθέσιμο εδώ.
