Της Φωτεινής Παπανικολάου,
Η κατηγοριοποίηση των δικαιωμάτων σε διακριτές γενεές αποτελεί παραδοσιακή μέθοδο προσέγγισης της θεωρίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Αν και κατά καιρούς αμφισβητείται η απόλυτη χρηστικότητά της, η διάκριση αυτή εξακολουθεί να προσφέρει ένα εργαλείο ερμηνείας της εξέλιξης και της λειτουργίας των συνταγματικά κατοχυρωμένων ελευθεριών. Η επικρατούσα τριμερής διάκριση διακρίνει τα δικαιώματα σε ατομικά (πρώτης γενεάς), κοινωνικά (δεύτερης γενεάς) και πολιτικά δικαιώματα, ενώ παράλληλα προτείνεται και η έννοια των θεσμικών εγγυήσεων ως διακριτής κατηγορίας με ειδικά χαρακτηριστικά.
Τα ατομικά δικαιώματα συγκροτούν τον πυρήνα των φιλελεύθερων συνταγμάτων. Έχουν ως αφετηρία την προστασία του ατόμου από την αυθαίρετη κρατική εξουσία, θεμελιώνονται στην αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και λειτουργούν κυρίως ως αρνητικές ελευθερίες (status negativus). Η κατοχύρωση των ατομικών δικαιωμάτων συνεπάγεται υποχρέωση αποχής του κράτους από επεμβάσεις που θα μπορούσαν να θίξουν την ιδιωτική σφαίρα του πολίτη. Ενδεικτικά, το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία και ασφάλεια (άρθρο 5 παρ. 3 Συντ.), το άσυλο της κατοικίας (άρθρο 9 Συντ.), η προστασία των προσωπικών δεδομένων (άρθρο 9Α Συντ.) και η θρησκευτική ελευθερία (άρθρο 13 Συντ.) ανήκουν στην κατηγορία αυτή. Ωστόσο, η σύγχρονη αντίληψη δεν περιορίζεται στη στενή αρνητική λειτουργία αυτών των δικαιωμάτων, αλλά επισημαίνει ότι, σε πολλές περιπτώσεις, απαιτείται και θετική παρέμβαση του κράτους για την ουσιαστική άσκησή τους.
Η ανάγκη θετικών παρεμβάσεων αναδεικνύεται εντονότερα στα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία προέκυψαν ιστορικά στο πλαίσιο της διαμόρφωσης του κοινωνικού κράτους δικαίου. Αποτελούν τα λεγόμενα δικαιώματα δεύτερης γενεάς και έχουν κυρίως χαρακτήρα παροχών, επιβάλλοντας στο κράτος την υποχρέωση για ενεργό μέριμνα και ρύθμιση (status positivus). Η δωρεάν εκπαίδευση (άρθρο 16 Συντ.), το δικαίωμα στην υγεία (άρθρο 21 παρ. 3 Συντ.), η κοινωνική ασφάλιση και η προστασία της οικογένειας εντάσσονται στην κατηγορία αυτή. Η πραγμάτωσή τους εξαρτάται από τις διαθέσιμες οικονομικές δυνατότητες του κράτους, γεγονός που έχει οδηγήσει μέρος της θεωρίας να θεωρεί ότι τα δικαιώματα αυτά δεν είναι άμεσα δικαιολογητέα ενώπιον των δικαστηρίων, παρά μόνον όταν υπάρχει συγκεκριμένη νομοθετική πρόβλεψη.
Τα πολιτικά δικαιώματα διασφαλίζουν τη συμμετοχή του πολίτη στη διαμόρφωση της πολιτικής βούλησης. Περιλαμβάνουν τόσο τις θεμελιώδεις ελευθερίες πολιτικής δράσης όσο και τα θεσμικά δικαιώματα συμμετοχής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το εκλογικό δικαίωμα (άρθρα 51 και 55 Συντ.), η δυνατότητα ίδρυσης και συμμετοχής σε πολιτικά κόμματα (άρθρο 29 Συντ.), η πρόσβαση σε δημόσια αξιώματα (άρθρο 4 παρ. 4 και 103 Συντ.) καθώς και η δυνατότητα να υπηρετήσει κανείς ως δικαστικός λειτουργός (άρθρο 88 Συντ.). Τα πολιτικά δικαιώματα συνδέονται άρρηκτα με την έννοια της λαϊκής κυριαρχίας και λειτουργούν ως θεμέλιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Πέραν αυτών, η θεωρία αναγνωρίζει τα τελευταία χρόνια την ανάγκη ανάδειξης και των θεσμικών εγγυήσεων, δηλαδή κανόνων που δεν αφορούν άμεσα το υποκείμενο δικαιωμάτων αλλά διασφαλίζουν το θεσμικό πλαίσιο της δημοκρατικής τάξης. Η ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας (άρθρα 87 επ. Συντ.), η ισοβιότητα των δικαστών, η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων και η κοινοβουλευτική ανεξαρτησία συνιστούν τέτοιες θεσμικές εγγυήσεις. Αν και δε συνιστούν υποκειμενικά δικαιώματα με την κλασική έννοια, διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην προστασία των συνταγματικών ελευθεριών.
Συμπερασματικά, η παραδοσιακή διάκριση των δικαιωμάτων διατηρεί θεωρητική σημασία και χρησιμότητα, ιδίως στο πλαίσιο της ερμηνείας του Συντάγματος και της ταξινόμησης των συνταγματικών διατάξεων. Ωστόσο, η αυστηρή εφαρμογή της παραβλέπει τις πολυεπίπεδες ανάγκες του σύγχρονου δικαίου των δικαιωμάτων και την τάση για σύνθεση και ενοποίηση των κρατικών υποχρεώσεων. Η σύγχρονη θεώρηση επιβάλλει μία δυναμική και λειτουργική προσέγγιση, ικανή να ανταποκριθεί στις διαρκώς μεταβαλλόμενες κοινωνικές, πολιτικές και θεσμικές συνθήκες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
-
Γεώργιος Γεωργόπουλος – Βαρβάρα Μπουκουβάλα, Συνταγματικά Δικαιώματα και Ελευθερίες, Νομική βιβλιοθήκη, 2021
