Του Κωνσταντίνου Μπαρτζώκα,
Η αστεγία δεν είναι μόνο η απουσία στέγης. Είναι η απουσία ασφάλειας, σταθερότητας, αξιοπρέπειας. Στις πόλεις της Ευρώπης και της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο αυτό έχει διογκωθεί σιωπηλά, ενώ οι περισσότεροι εξακολουθούν να το αντιλαμβάνονται μέσα από αριθμούς ή «στιγμιότυπα» φτώχειας στους δρόμους. Ωστόσο, η ουσιαστική αντιμετώπιση της αστεγίας δεν μπορεί να περιοριστεί σε προσωρινά καταλύματα ή σε επιδόματα έκτακτης ανάγκης. Η πραγματική λύση βρίσκεται στην πρακτική, διαρκή και ολοκληρωμένη επανένταξη των αστέγων στον κοινωνικό ιστό.
Πίσω από κάθε άστεγο κρύβεται μια σύνθετη ιστορία: απώλεια εργασίας, οικογενειακή διάλυση, ψυχική ή σωματική ασθένεια, οικονομική κατάρρευση. Η έλλειψη στέγης φέρνει μαζί της κοινωνικό αποκλεισμό, στιγματισμό και απώλεια της αυτοεκτίμησης. Κάθε μέρα που περνά στο περιθώριο, οι δεσμοί με την υπόλοιπη κοινωνία όλο και φθίνουν, μέχρι που ο άστεγος παύει να αισθάνεται πολίτης. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλές φορές οι ίδιοι περιγράφουν τον εαυτό τους ως «αόρατους». Χωρίς πρόσβαση σε εργασία, υγεία, εκπαίδευση και κοινωνική ζωή, η επιστροφή τους σε μια σταθερή καθημερινότητα γίνεται κάθε μέρα πιο δύσκολη.
Η προσωρινή βοήθεια είναι αναγκαία αλλά ανεπαρκής. Ένα καταφύγιο για μια νύχτα μπορεί να σώσει μια ζωή, αλλά δε χτίζει ένα μέλλον. Η πρακτική επανένταξη απαιτεί στεγαστικές λύσεις με σταθερότητα, ευκαιρίες εκπαίδευσης και απασχόλησης, ψυχοκοινωνική υποστήριξη και δημιουργία δικτύων που επανασυνδέουν τον άνθρωπο με την κοινωνία. Πάνω από όλα, απαιτεί ένα πλαίσιο που αποκαθιστά την αξιοπρέπεια και την ενεργή συμμετοχή.
Ένα παράδειγμα εφαρμογής τέτοιας προσέγγισης είναι το περιοδικό δρόμου Σχεδία. Παρότι η Σχεδία δε λύνει συνολικά το πρόβλημα της αστεγίας, αποτελεί ένα ζωντανό παράδειγμα πώς μικρές, πρακτικές παρεμβάσεις μπορούν να αλλάξουν ριζικά τη ζωή κάποιου. Το μοντέλο λειτουργίας της Σχεδίας είναι απλό: προσφέρει σε ανθρώπους που βρίσκονται σε κατάσταση αστεγίας ή κοινωνικού αποκλεισμού τη δυνατότητα να πωλούν το περιοδικό στους δρόμους, κρατώντας μέρος των εσόδων. Όμως αυτό που δίνει αξία στο εγχείρημα δεν είναι μόνο το οικονομικό όφελος. Είναι η δυνατότητα να σταθεί κάποιος όρθιος μπροστά στην κοινωνία, να εργαστεί, να αλληλεπιδράσει, να ξαναγίνει ορατός.
Όσοι συμμετέχουν στη Σχεδία αποκτούν σταδιακά αυτοεκτίμηση και κίνητρο. Η διαδικασία της πώλησης δεν είναι απλώς μία πράξη οικονομικής συναλλαγής, αλλά μία καθημερινή άσκηση κοινωνικής ένταξης. Το να πεις καλημέρα, να ανταλλάξεις ένα χαμόγελο ή να προσφέρεις ένα περιοδικό είναι για πολλούς ένα βήμα που, χωρίς να το αντιλαμβάνονται οι υπόλοιποι, ανατρέπει χρόνια σιωπής και απομόνωσης. Ταυτόχρονα, η Σχεδία αναπτύσσει και άλλες δράσεις, όπως εργαστήρια χειροτεχνίας με επαναχρησιμοποίηση χαρτιού, εκπαιδευτικά προγράμματα και πολιτιστικές εκδηλώσεις, δίνοντας νέες ευκαιρίες σε όσους συμμετέχουν να εκπαιδευτούν, να δημιουργήσουν και να αισθανθούν ξανά ενεργά μέλη της κοινωνίας.
Η εμπειρία αυτή δείχνει ξεκάθαρα ότι οι άνθρωποι δε χρειάζονται μόνο στέγη. Χρειάζονται εργασία, αναγνώριση, σκοπό. Σε χώρες όπου έχουν εφαρμοστεί ολοκληρωμένα προγράμματα επανένταξης, τα ποσοστά επανάληψης της αστεγίας έχουν μειωθεί θεαματικά. Η απλή παροχή καταλύματος ή χρηματικού βοηθήματος, χωρίς δημιουργία προοπτικής, αποτυγχάνει στο να σπάσει τον φαύλο κύκλο της περιθωριοποίησης. Αντίθετα, εκεί όπου δίνεται έμφαση στην αυτονομία και στην ενεργή συμμετοχή, οι άνθρωποι ξαναβρίσκουν την αντοχή να διεκδικήσουν το μέλλον τους.
Η κοινωνία έχει ανάγκη να αλλάξει το βλέμμα της προς την αστεγία. Δεν είναι ένα μεμονωμένο πρόβλημα κάποιων «άτυχων». Είναι αποτέλεσμα κοινωνικών και οικονομικών πολιτικών που αφήνουν ολόκληρες κατηγορίες ανθρώπων εκτεθειμένες. Αν θέλουμε να μιλάμε σοβαρά για καταπολέμηση της αστεγίας, πρέπει να στηρίξουμε πολιτικές που επενδύουν στην κοινωνική επανένταξη: σταθερή στέγη, προσβάσιμη εργασία, επανεκπαίδευση, κοινωνική δικτύωση, ψυχολογική στήριξη.
Η δράση πρωτοβουλιών όπως της Σχεδίας μας υπενθυμίζει ότι ακόμα και σε συνθήκες βαθιάς οικονομικής κρίσης, μικρές πρακτικές κινήσεις, αν είναι σωστά δομημένες, μπορούν να παράγουν αποτελέσματα μεγάλης κλίμακας. Το στοίχημα για την κοινωνία είναι να μετατρέψει τέτοιες εμπειρίες σε συστημικές λύσεις. Να δημιουργήσει θεσμούς και πλαίσια που δε θα λειτουργούν μόνο για την ανακούφιση της φτώχειας, αλλά θα χτίζουν δρόμους επιστροφής προς την αυτονομία και την αξιοπρέπεια.
Συνεπώς, η αστεγία δεν είναι φυσικό φαινόμενο, ούτε ατομική αποτυχία. Είναι κοινωνική αποτυχία. Και η απάντηση σε αυτήν δε μπορεί να είναι άλλη από τη συλλογική δέσμευση να ξαναχτίσουμε γέφυρες με όσους έμειναν πίσω. Μια κοινωνία που δεν αφήνει τους ανθρώπους της αόρατους δεν είναι μόνο πιο δίκαιη· είναι και πιο ισχυρή, πιο ανοιχτή, πιο ανθρώπινη.
