Του Θανάση Πεταλά,
Γενικά για τη διατροφή
Με τον όρο διατροφή στο οικογενειακό δίκαιο νοείται το σύνολο των παροχών, είτε σε χρήμα είτε σε είδος, που προσφέρει κάποιο πρόσωπο—υπόχρεος διατροφής—σε κάποιο άλλο—δικαιούχος διατροφής—, προκειμένου το τελευταίο να είναι σε θέση να καλύψει τις βιοτικές του ανάγκες. Αυτή περιλαμβάνει τα έξοδα που γενικώς χρειάζονται για τη συντήρηση του δικαιούχου, όπως τα έξοδα για τροφή, ένδυση, υπόδηση, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, στέγαση, καθώς και για την ψυχαγωγία και εκπαίδευσή του.
Το δίκαιο της διατροφής ρυθμίζεται επί της αρχής στο 10ο κεφάλαιο του Αστικού Κώδικα (άρθρα 1485 έως 1504). Πέρα από τις διατάξεις αυτές, όμως, οι οποίες χαράσσουν ένα γενικό πλαίσιο, ο ΑΚ ρυθμίζει και ειδικότερα ζητήματα διατροφής, ένα από τα οποία είναι και η διατροφή των συζύγων μετά τη λύση του γάμου με διαζύγιο (1442-1445 ΑΚ). Παρακάτω θα παρουσιαστούν η μεταγαμιαία διατροφή και ο δικαιολογητικός λόγος θέσπισής της και θα αναλυθούν οι γενικές και ειδικές προϋποθέσεις γέννησης και διατήρησης—αν έχει ήδη γεννηθεί—της αξίωσής της.
Η μεταγαμιαία διατροφή και η ratio θέσπισής της
Ο γάμος αποτελεί θεμελιώδη θεσμό του οικογενειακού δικαίου. Ως σύμπλεγμα αναγκαστικών δικαιικών κανόνων ρυθμίζει την οργάνωση και τη λειτουργία της κοινωνίας βίου, η οποία ιδρύεται μεταξύ των συζύγων μετά την τέλεσή του. Με τη λύση του γάμου με διαζύγιο η κοινωνία βίου παύει να υπάρχει, με αποτέλεσμα να οδηγείται συχνά ο ένας από τους δυο συζύγους σε οικονομική δυσχέρεια, διότι πλέον καλείται να ανταπεξέλθει μόνος του στη συντήρηση και κάλυψη των βιοτικών του αναγκών (αυτοδιατροφή)—ενδεχομένως και εκείνων των κοινών τέκνων εφόσον του έχει ανατεθεί η επιμέλειά τους—, χωρίς τη συμβολή του έτερου συζύγου στον οικογενειακό προϋπολογισμό.
Η μεταγαμιαία διατροφή, λοιπόν, ως κατεξοχήν θεσμός επιείκειας του οικογενειακού δικαίου, ερειδόμενος στην κοινωνία βίου που συνέδεε προηγουμένως τους συζύγους, προβλέπεται νομικά (1442 ΑΚ), προκειμένου να προστατευτεί ο/η άπορος πρώην σύζυγος από τις απότομες οικονομικές δυσκολίες που προκύπτουν στη ζωή του μετά την αμετάκλητη λύση του γάμου. Σύμφωνα με αυτήν, ο ένας σύζυγος οφείλει να παρέχει διατροφή στον άλλον, εφόσον βέβαια υπάρχει συνδρομή κάποιων άλλων προϋποθέσεων, γενικών και ειδικών.
Συνεπώς, η επιδίκαση μεταγαμιαίας διατροφής υπέρ ενός συζύγου είναι αποσυνδεδεμένη από την υπαιτιότητα του άλλου ως προς τη λύση του γάμου. Διότι σε αντίθετη περίπτωση η επιδίκασή της θα συνιστούσε είδος τιμωρίας του συζύγου που κλόνισε ισχυρά το γάμο (1439 ΑΚ), πράγμα ασυμβίβαστο προς τον ηθικοκοινωνικό σκοπό της διατροφής αυτής. Απώτερος σκοπός είναι να μη μένει αβοήθητος μετά το γάμο, δεδομένης και της προϋπάρχουσας κοινωνίας βίου των συζύγων, ο ευρισκόμενος σε οικονομική δυσχέρεια πρώην σύζυγος.
Γενικές Προϋποθέσεις
Είναι αυτονόητο ότι για να γίνει λόγος για διατροφή μετά τον γάμο, προϋποτίθεται ότι ο γάμος έχει παύσει να υπάρχει. Σε περίπτωση κατ’ αντιδικίαν διαζυγίου, λοιπόν, χρειάζεται αμετάκλητη δικαστική απόφαση που λύνει το γάμο, ενώ σε περίπτωση συναινετικού διαζυγίου αναγκαία καθίσταται η ενημέρωση του αρμόδιου ληξιαρχείου για τη συναινετική λύση του γάμου (1438 & 1441 παρ.5 ΑΚ).
Επιπλέον, βασική προϋπόθεση για την επιδίκαση μεταγαμιαίας διατροφής είναι η απορία του δικαιούχου της. Άπορος είναι ο πρώην σύζυγος, του οποίου το εισόδημα—μισθός, αμοιβές, επιδόματα, συντάξεις κ.λπ.—και η περιουσία—τραπεζικές καταθέσεις, ενοίκια, ακίνητα κ.λπ.—δεν επαρκούν ώστε να αυτοδιατρέφεται στο επίπεδο που επιβάλλεται από τις συνθήκες ζωής του. Παροχές που προσφέρονται στον πρώην σύζυγο στα πλαίσια φιλανθρωπικής βοήθειας, κοινωνικής αλληλεγγύης και φιλοφροσύνης δεν προσμετρώνται στο εισόδημά του, διότι παρέχονται κυρίως ευκαιριακά. Ωστόσο δεν ισχύει το ίδιο για κληρονομιά που γίνεται αποδεκτή.
Προαπαιτούμενο, ωστόσο, για να θεωρηθεί ο πρώην σύζυγος άπορος από το δικαστήριο και συνεπώς να δικαιούται να αξιώσει από τον άλλο σύζυγο μεταγαμιαία διατροφή, είναι να έχει προηγουμένως εξαντλήσει όλα τα δυνατά οικονομικά μέσα βιοπορισμού του. Κοινώς θα πρέπει να έχει προηγουμένως αναζητήσει εργασία, ώστε να λαμβάνει περιοδικά ένα στοιχειώδες έστω εισόδημα, και να έχει επίσης αξιοποιήσει τις οικονομικές δυνατότητες της περιουσίας του. Το τελευταίο θα μπορούσε να επιτευχθεί, για παράδειγμα, με την εκμίσθωση ενός ανεκμετάλλευτου ακινήτου που δε χρησιμοποιείται ως πρώτη κατοικία από τον ίδιο ή την εκποίηση μέρους της περιουσίας του που περιττεύει, όπως ένα δεύτερο αυτοκίνητο, που δε χρησιμοποιείται καθημερινά για τις μεταφορικές του ανάγκες.
Η ανωτέρω προϋπόθεση είναι συνεπής προς τη γενικότερη λογική που διέπει το δίκαιο της διατροφής. Σε αυτό ισχύει κατ’ αρχήν ο κανόνας της αυτοδιατροφής: ο καθένας μεριμνά κατ’ αρχήν ο ίδιος για την κάλυψη των βιοτικών αναγκών του. Η μεταγαμιαία διατροφή, εν προκειμένω, αποτελεί βοήθημα προς τον πρώην σύζυγο λόγω της κατάστασης απορίας στην οποία περιέρχεται μετά τη λύση του γάμου, ώστε να μπορεί αυτός να ανταπεξέρχεται μόνος στις νέες οικονομικές απαιτήσεις της ζωής του. Δεν έχει στόχο να τον αποθαρρύνει από το να εργάζεται, αρκούμενος στην κάλυψη των βασικών αναγκών του από τον άλλο πρώην σύζυγο με τη μορφή διατροφής. Αυτό θα συνιστούσε κατάχρηση του δικαιώματος διατροφής και θα γεννούσε αδικία κατά του υπόχρεου σε παροχή διατροφής πρώην συζύγου, εις βάρος του οποίου θα ζούσε ο δικαιούχος.
Τελευταία γενική προϋπόθεση είναι η ευπορία του υπόχρεου σε καταβολή διατροφής συζύγου. Η προϋπόθεση αυτή απηχεί επίσης την κοινή λογική. Για να καταστεί ο ένας πρώην σύζυγος υπόχρεος διατροφής προς τον άλλο, θα πρέπει να είναι κατ’ αρχάς σε θέση να διατρέφει τον εαυτό του και, επιπλέον, να καταβάλλει διατροφή και στον άλλον χωρίς να διακινδυνεύει τη δική του διατροφή. Για να καταφανθεί η ευπορία, ιδιαίτερος πλούτος δεν απαιτείται. Οι οικονομικές δυνάμεις του εύπορου συζύγου εκτιμώνται από το δικαστήριο με γνώμονα και πάλι το εισόδημα και τη περιουσία του, για τα οποία ισχύουν ομοίως όσα αναφέρθηκαν παραπάνω.
Ειδικές Προϋποθέσεις
Στο άρθρο 1442 ΑΚ ορίζεται ότι «εφόσον ο ένας από τους πρώην συζύγους δεν μπορεί να εξασφαλίσει τη διατροφή του από τα εισοδήματά του ή από την περιουσία του, δικαιούται να ζητήσει διατροφή από τον άλλον» και παρατίθενται στη συνέχεια διαζευκτικά τρεις ειδικές προϋποθέσεις–και μία τέταρτη γενική ρήτρα—, εκ των οποίων χρειάζεται να συντρέχει τουλάχιστον μία, προκειμένου να γεννηθεί αξίωση μεταγαμιαίας διατροφής του άπορου πρώην συζύγου.
Πρώτον, μεταγαμιαία διατροφή οφείλεται όταν ο άπορος σύζυγος «βρίσκεται σε ηλικία ή σε κατάσταση υγείας που δεν επιτρέπει να αναγκασθεί να αρχίσει ή να συνεχίσει την άσκηση κατάλληλου επαγγέλματος, ώστε να εξασφαλίζει απ’ αυτό τη διατροφή του». Η καταλληλότητα του επαγγέλματος εδώ κρίνεται με βάση τις σωματικές και νοητικές ικανότητες του προσώπου (μόρφωση, τυπικά προσόντα, προσωπικές κλίσεις, κοινωνικός περίγυρος). Επίσης, πρέπει να είναι συμβατή και με το προηγούμενο επίπεδο ζωής του κατά τη διάρκεια της έγγαμης συμβίωσης.
Δεύτερον, μεταγαμιαία διατροφή οφείλεται όταν ο άπορος σύζυγος «έχει την επιμέλεια ανήλικου τέκνου και γι’ αυτόν το λόγο εμποδίζεται στην άσκηση κατάλληλου επαγγέλματος». Από μόνη της η ανάθεση επιμέλειας ανηλίκου τέκνου δεν αρκεί για τη θεμελίωση αξίωσης διατροφής μετά το γάμο. Χρειάζεται η αδυναμία άσκησης του κατάλληλου—υπό την παραπάνω έννοια—επαγγέλματος να συνδέεται αιτιωδώς με την άσκηση της επιμέλειάς του—εννοείται κοινού—τέκνου.
Τρίτον, μεταγαμιαία διατροφή οφείλεται επίσης και όταν ο άπορος σύζυγος «δεν βρίσκει σταθερή κατάλληλη εργασία ή χρειάζεται κάποια επαγγελματική εκπαίδευση και στις δύο όμως περιπτώσεις για ένα διάστημα που δεν μπορεί να ξεπεράσει τα τρία χρόνια από την έκδοση του διαζυγίου». Σημαντικό είναι, όμως, η αδυναμία εύρεσης σταθερής εργασίας να οφείλεται σε αντικειμενικά αίτια, λόγου χάρη στα υψηλά ποσοστά ανεργίας, και όχι στο χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του άπορου συζύγου. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η εποχική εργασία μπορεί να θεωρηθεί σταθερή, εάν οι απολαβές του εργαζομένου επαρκούν για τη διατροφή και τη συντήρησή του όλο τον υπόλοιπο χρόνο.
Τέλος, κατά το άρθρο 1442 ΑΚ περ. 4 μεταγαμιαία διατροφή μπορεί να ζητηθεί και σε κάθε άλλη περίπτωση, όπου η επιδίκασή της επιβάλλεται από λόγους επιείκειας. Ο νόμος, εν προκειμένω, εξουσιοδοτεί το δικαστήριο να κρίνει εκείνο εάν υφίσταται δικαίωμα μεταγαμιαίας διατροφής του ενός συζύγου δυνάμει του άρθρου 1442, σε περιπτώσεις που δεν μπορούν να υπαχθούν στις τρεις προαναφερθείσες. Για παράδειγμα, η καταστροφή της περιουσίας της πρώην συζύγου λόγω σεισμού ή πυρκαγιάς, η ηθική συμπαράσταση του δικαιούχου διατροφής σε προβλήματα που αντιμετωπίζει η υπόχρεος πρώην σύζυγος, η μεταβίβαση της περιουσίας του ενός πρώην συζύγου στο κοινό τους τεκνό με τον άλλο σύζυγο, συνιστούν δικαιολογητικούς λόγους για τη γέννηση αξίωσης μεταγαμιαίας διατροφής του άπορου πρώην συζύγου.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Απόστολος Γεωργιάδης, Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, 3η Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2022
- Αθηνά Κοτζάμπαση, Εγχειρίδιο Οικογενειακού Δικαίου, 3η Έκδοση, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2023
-
Λυδία Ζωγοπούλου, Η νομοθετική ρύθμιση της διατροφής μετά το διαζύγιο, efotopoulou.gr, διαθέσιμο εδώ
