Του Τάσου Μοσχονά,
“Get your kicks on Route 66”, τραγουδούσε o Nat King Cole με το Τρίο του, το 1946, αναφερόμενος στον εμβληματικό δρόμο που ένωνε το Chicago με το Los Angeles. Ανατολή προς δύση, φτώχεια στις μεσοδυτικές πολιτείες, ευημερία στην California. Η επιτομή του Αμερικανικού Ονείρου, με τελική έκφραση και προορισμό μια νέα ευκαιρία: την εργασία και την ιδιοκτησία ενός σπιτιού, προαστιακού και άνετου για τη μεσαία τάξη. Μια ζωή δίχως ιδιαίτερες έγνοιες. Ζεις και εργάζεσαι, ενώ η οικονομία ευημερεί. Αυτή είναι τουλάχιστον η εμπρόσθια όψη.
Η έννοια της ιδιοκτησίας μιας κατοικίας και ο πλούτος ήταν πάντα αλληλένδετα με τις Η.Π.Α. Η έλλειψη μόνιμης στέγης και η οικονομική αστάθεια όχι και τόσο. Αυτό μεταφέρεται και στον χώρο του κινηματογράφου. Πριν μία εβδομάδα, όμως, συνέβη κάτι αξιοθαύμαστο. Στην τελετή των Χρυσών Σφαιρών βραβεύτηκε ως καλύτερη μια ταινία που δεν νοιαζόταν για καμία έκφανση του «Oνείρου». Το “Nomadland”, μια ταινία της Chloé Zhao, μιας Κινέζας σκηνοθέτριας γαλουχημένης, όμως, στη δύση, εστιάζει σε αυτήν την κρυμμένη Αμερική, η οποία λειτουργεί στις παρυφές του καπιταλισμού και σχεδόν τον περιφρονεί.
Στο επίκεντρο αυτού του κόσμου είναι η Fern, ερμηνευμένη με τρομερή ευαισθησία από μια σπουδαία ηθοποιό, τη δύο φορές βραβευμένη με Όσκαρ, Frances McDormand. Η Fern είναι άνω των 60 και ζει στον δρόμο. Η μικρή πόλη, στην οποία ζούσε, το Empire της Nevada, μια κοινότητα 300 κατοίκων, που σε πολύ μεγάλο ποσοστό εργαζόταν στο μεταλλείο της περιοχής, παρήκμασε. Το εργοστάσιο της πόλης έκλεισε το 2011 λόγω της μεγάλης Οικονομικής Κρίσης του 2008, γνωστής και ως Great Recession. Με καμία οικογένεια πίσω και τη ζωή της άνω-κάτω, μόνη της επιλογή ήταν ο δρόμος και η νομαδική ζωή. Πήρε, λοιπόν, την απόφαση να αγοράσει ένα φορτηγό-τροχόσπιτο και να μετακινείται συνεχώς με αυτό μέσα στην Αμερικανική απεραντοσύνη, δουλεύοντας περιστασιακά, για να επιβιώσει. Και κάπου εδώ σταματά η μυθοπλασία, γιατί όλα τα υπόλοιπα πρόσωπα και καταστάσεις που εμφανίζονται στην ταινία είναι πέρα για πέρα αληθινά.
Το Empire της Nevada υπάρχει. Ήταν μια από τις πολλές πόλεις της Αμερικανικής Δύσης που ένιωσαν τις συνέπειες της κρίσης του 2008, με μειώσεις πληθυσμών, απολύσεις και τεράστια ανεργία. Και η Fern δεν ήταν σίγουρα η μόνη που αποφάσισε να ακολουθήσει αυτό τον τρόπο ζωής. Η Chloé Zhao έκανε μια καθοριστική επιλογή για τη διαμόρφωση της ταινίας και την πλαισίωση της Fern. Χρησιμοποίησε ως καστ πραγματικούς νομάδες. Σχεδόν όλοι τους είναι ηλικιωμένοι και λευκοί -καθώς μειονοτικές ομάδες έχουν μειωμένες πιθανότητες επιβίωσης στον Αμερικανικό δρόμο- και χωρίς κανέναν και τίποτα να τους δεσμεύει σε κάποιο τόπο.
Το Nomadland βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της δημοσιογράφου Jessica Bruder. Η Bruder ακολουθούσε επί σχεδόν τρία χρόνια τους νομάδες, καλύπτοντας μια απόσταση μεγαλύτερη των 24.000 χιλιομέτρων, από τον Καναδά μέχρι και τα σύνορα με το Μεξικό. Στο βιβλίο του 2017, με τις διθυραμβικές κριτικές (έχει χαρακτηριστεί ως τα νέα «Σταφύλια της Οργής»), «ζωγραφίζει» χαρακτηριστικά ένα πορτρέτο των αρχών της περασμένης δεκαετίας, τη δυσκολία της μεσαίας τάξης και των μεσηλίκων να προσαρμοστούν στις συνθήκες που δημιουργήθηκαν μετά την κρίση του 2008, αλλά και τη διέξοδο που προσφέρει ο δρόμος. Μέσα στο βιβλίο ιδιαίτερη μνεία γίνεται σε συγκεκριμένους ηλικιωμένους νομάδες και την ιστορία τους, με τους ίδιους να εμφανίζονται, μάλιστα, και στην ταινία, παίζοντας μια εκδοχή του εαυτού τους.
Ένας από αυτούς είναι και ο Bob Wells. Αφού χώρισε και ο γιος του αυτοκτόνησε, αποφάσισε πως μόνη λύση στο τέλμα ήταν ο δρόμος. Ο Wells είναι από τους προνομιούχους νομάδες και ηγετική μορφή αυτής της ιδιότυπης κινούμενης κοινότητας. Για να υποστηρίξει τη νομαδική ζωή, άνοιξε κανάλι στο Youtube με περισσότερες από 400.000 εγγραφές. Εκεί, μοιράζεται με τους θεατές αλλά και τους επίδοξους νομάδες πρακτικές και ψυχολογικές συμβουλές για την επιβίωση στον δρόμο. Γιατί, όμως, όλο και περισσότεροι μεσήλικες ή ηλικιωμένοι σαν τον Bob Wells τολμούν να προβούν σε αυτήν την αλλαγή ακόμα και φέτος, πάνω από 10 χρόνια μετά το μεγάλο «πρώτο κύμα»;
Το 2008, η κρίση που οδήγησε στη νομαδικότητα ήταν οικονομική. Μετά την πτώχευση της χρηματοπιστωτικής εταιρείας Lehman Brothers, o δείκτης Dow Jones είχε πέσει 40% μέσα σε διάστημα ενός μόλις έτους. H κρίση υπολογίζεται πως επέφερε στην οικονομία ζημίες ύψους 50 τρισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ εκδηλώθηκε κυρίως μέσω της μείωσης της αξίας των ακινήτων ή της απώλειάς τους, λόγω αδυναμίας αποπληρωμής των υπέρογκων στεγαστικών δανείων. Η μεσαία τάξη, που αγόραζε ασταμάτητα τα προηγούμενα χρόνια, χάνει τη «ραχοκοκαλιά» της, τα ακίνητα πάνω στα οποία είχε χτιστεί το όνειρο μιας καλύτερης ζωής. Ένα 70% του πληθυσμού άνω των 40 ετών υπολογίστηκε πως επηρεάστηκε λιγότερο ή περισσότερο από τις επιπτώσεις της κρίσης, ενώ ένα 30% αυτής της υποομάδας καθυστέρησε ή δεν αποπλήρωσε ποτέ τις δανειακές της υποχρεώσεις. Οι απολύσεις έπληξαν ιδιαίτερα το 20% των ατόμων άνω των 65, δηλαδή των ηλικιωμένων εργαζομένων. Η ανεργία στις ηλικίες αυτές διπλασιάστηκε, ενώ μεγάλες επιπτώσεις γνώρισε και η υγεία τους, καθώς τα υπέρογκα νοσήλια και η απουσία ασφάλισης είχαν ως αποτέλεσμα αρκετοί να χάσουν την εγγυημένη υγειονομική τους περίθαλψη.
Η νεοεκλεγείσα, τότε, κυβέρνηση Obama σίγουρα έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι της, για να απαλύνει τις συνέπειες της κρίσης. Και σε αρκετούς τομείς τα κατάφερε. Ήδη από το 2009, έφερε δημοσιονομική ενίσχυση της τάξεως των 787 δισεκατομμυρίων δολαρίων, ενώ, παράλληλα, μείωσε τη φορολογία. Τον Μάρτιο του 2010, μάλιστα, ψήφισε και το Affordable Care Act, που προσέφερε δωρεάν ή σημαντικά φθηνότερα υγειονομική περίθαλψη για εκατομμύρια πρώην ανασφάλιστους. Τα αποτελέσματα ήταν εμφανή. Τον Ιούνιο του 2009, το ΑΕΠ της χώρας είχε ανοδική πορεία. Οι «αδίστακτες» τράπεζες ελέγχονταν αποτελεσματικότερα, ενώ, στο πρώτο τρίμηνο του 2010, η οικονομία της χώρας γνώρισε ανάπτυξη της τάξεως του 3,7%. Μέχρι το 2012, η πλειονότητα των ηλικιωμένων είχε αποκαταστήσει τον πλούτο της. Όπως είναι φυσικό, όμως, τα νούμερα δεν αποκαλύπτουν αρκετές φορές το «κρυμμένο» κόστος για κάποιους ηλικιωμένους, που δεν μπόρεσαν να ανακάμψουν. Αρκετοί από αυτούς, ελλείψει σύνταξης, έγιναν οι νομάδες του σήμερα. Τους ηλικιωμένους ακολούθησαν και λίγοι νέοι, κάτω των 40 ετών, απογοητευμένοι από την ανεργία, τα υπέρογκα φοιτητικά δάνεια και των υψηλά ενοίκια.
Έπειτα από 13 χρόνια, η πανδημία του κορωνοϊού έρχεται να δημιουργήσει μια νέα κατηγορία νομάδων. Με εκατομμύρια Αμερικανούς μεσήλικες να έχουν χάσει τη δουλειά τους μέσα στο 2020, οι αναμνήσεις του Recession ξυπνούν, με αρκετούς να επιλέγουν τη νομαδική ζωή ως μόνη εναλλακτική απέναντι σε μια καθημερινότητα με έλλειψη ή σκληρές συνθήκες εργασίας και αισθήματα απομόνωσης. Με μια νέα οικονομική κρίση να μαίνεται, τους τελευταίους μήνες γίνεται viral το hashtag #vanlife, που προκρίνει την έξοδο στους δρόμους και το ταξίδι, όταν οι συνθήκες στις πόλεις γίνονται δυσβάσταχτες. Όπως σπεύδουν να επισημάνουν αρκετοί από τους νομάδες, το #vanlife δεν είναι παρά ένα brand, που δεν αντικατοπτρίζει την πραγματική εικόνα. Η νομαδική ζωή στον Αμερικανικό δρόμο δεν μπορεί να χαρακτηριστεί σε καμία περίπτωση trend.
Για την πλειονότητα των νομάδων, η ζωή είναι σκληρή. Το τσουχτερό κρύο απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση, ενώ οι δουλειές είναι προσωρινές και ασταθείς. Αρκετοί νομάδες εργάζονται στις αποθήκες της Amazon, ενώ άλλοι στα μεγάλα Εθνικά Πάρκα των Η.Π.Α., πάντα «ανοιχτά» με εποχιακές θέσεις. Άλλες φορές, αναλαμβάνουν θέσεις καθαριστή σε ξενοδοχεία, μοτέλ ή εστιατόρια. Για να καλύψουν το κόστος μετακίνησης και διατήρησης του εκάστοτε τροχόσπιτου, συχνά ανεβάζουν video στο Υoutube, κερδίζοντας κάποιο εισόδημα από τις διαφημίσεις. Με την έξαρση της πανδημίας, όμως, οι δουλειές λιγόστεψαν, δημιουργώντας νέα προβλήματα πάνω στα ήδη υπάρχοντα.
Πίσω από τη σκληρή ζωή, όμως, κρύβεται μια κοινότητα γεμάτη ανθρωπιά και συνεργασία. Οι ηλικιωμένοι νομάδες κανονίζουν ετήσια σημεία συνάντησης, για να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον και να βρουν όσο το δυνατόν περισσότερες νέες ευκαιρίες εργασίας και δικτύωσης. Αυτήν ακριβώς την ανθρώπινη πτυχή καταφέρνει να φέρει στο φως η ταινία της Chloé Zhao και για αυτό, σε μια χρονιά φτωχή σε παραγωγή και διανομή ταινιών, θεωρείται ως η καλύτερη από τους μεγαλύτερους φορείς του διεθνούς τύπου. Και παρ’ όλο που η σκηνοθέτρια τονίζει πως η ταινία δεν είναι πολιτική, κατά έναν περίεργο τρόπο είναι αμιγώς πολιτική, στον τρόπο που επαναπροσδιορίζει την «Αμερικανικότητα». Στην καρδιά της, η Αμερική είναι μια χώρα μετακίνησης και ταξιδιού, η χώρα της αέναης κίνησης προς μια νέα ευκαιρία.
Η «ηγετική» μορφή του νομαδικού κινήματος Bob Wells δηλώνει πως «αν η Κρίση του 2008 ήταν μια ρωγμή, τότε ο κορωνοϊός και η κλιματική αλλαγή θα είναι το ρήγμα». Και πράγματι, σε μια χώρα με ολοένα και περισσότερα φαινόμενα τόσο πραγματικών νομάδων, όσο και «ψηφιακών» (με τηλεργασία σε άλλες χώρες του κόσμου), φαίνεται πως στη νέα καθημερινότητα η μόνιμη κατοικία δεν θα αποτελεί κατ’ ανάγκη τον κεντρικό άξονα στην Αμερικανική ζωή. Μια νέα εποχή φαίνεται να ξυπνάει, αυτή της κινητικότητας, φυσικής ή και νοητής. Το «Αμερικανικό Όνειρο» ποτέ άλλοτε δεν ήταν σε πιο επισφαλή θέση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- What to know about Nomadland and the real-life community behind the movie, Time, διαθέσιμο εδώ
- How Nomadland shines a light on an ignored America, The Guardian, διαθέσιμο εδώ
- 12 years later: How the financial crisis affected seniors, Investopedia, διαθέσιμο εδώ
- Nomadland’s Empire is a real place in Northern Nevada Desert, US News-Associated Press-Reno Gazette Journal, διαθέσιμο εδώ
- These retirement-age nomads find work wherever the road takes them, PBS NewsHour, διαθέσιμο εδώ
- How some Americans are monetizing their #VanLife, PBS NewsHour, διαθέσιμο εδώ
- For many workers, pandemic unemployment could be career-ending, PBS NewsHour, διαθέσιμο εδώ
