Toυ Σταύρου Πραβή,
Η ίδρυση του Zollverein το 1834 αποτελεί μια από τις καθοριστικές τομές στη νεότερη ιστορία της Κεντρικής Ευρώπης και ειδικότερα του γερμανικού κόσμου. Πρόκειται για την πρώτη επιτυχημένη απόπειρα να οικοδομηθεί μια οικονομική ενότητα ανάμεσα στα γερμανικά κρατίδια, σε μια εποχή που το πολιτικό τοπίο ήταν ακόμη κατακερματισμένο. Η σημασία του δεν εξαντλείται στα τελωνειακά και δημοσιονομικά του χαρακτηριστικά· αντιθέτως, το εγχείρημα υπήρξε θεμέλιος λίθος για τη σταδιακή πολιτική ενοποίηση της Γερμανίας, με πρωτοπόρο και τελικά κυρίαρχο την Πρωσία.
Μετά το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων και την αποκατάσταση του παλαιού καθεστώτος μέσω του Συνεδρίου της Βιέννης (1815), δημιουργήθηκε η Γερμανική Συνομοσπονδία, ένας «χαλαρός» οργανισμός 39 κρατιδίων, με περιορισμένη συνεργασία και χωρίς συγκεντρωτική εξουσία. Τα κρατίδια αυτά, πέρα από τις πολιτικές τους διαφοροποιήσεις, διατηρούσαν εντελώς ανεξάρτητες οικονομικές πολιτικές, κάθε επικράτεια επέβαλλε τα δικά της τελωνειακά τέλη, διόδια και φορολογικά συστήματα. Το εμπορικό ταξίδι από τη Σαξονία προς τη Βάδη, για παράδειγμα, προϋπέθετε την καταβολή πολλαπλών δασμών σε κάθε κρατικό σύνορο, καθιστώντας την εμπορική δραστηριότητα ασύμφορη και αναποτελεσματική.
Η Πρωσία, ενόψει αυτής της κατάστασης, κινήθηκε πρώτη και αποφασιστικά. Ήδη από το 1818, εφάρμοσε έναν ενιαίο τελωνειακό νόμο για τα δικά της εδάφη, καταργώντας τους εσωτερικούς δασμούς και ενοποιώντας τους εξωτερικούς, με αποτέλεσμα την αυξημένη ροή αγαθών και τη βελτίωση της οικονομικής αποτελεσματικότητας. Το πρωσικό παράδειγμα αποδείχθηκε λειτουργικό και αποτελεσματικό, γεγονός που ώθησε γειτονικά κρατίδια, όπως η Έσση και η Θουριγγία, να αναζητήσουν τρόπους σύμπραξης με αυτό το σύστημα.
Το 1834, μετά από μια σειρά διμερών συμφωνιών και οικονομικών διαπραγματεύσεων, εννέα γερμανικά κρατίδια συγκρότησαν επίσημα τον Zollverein, την Τελωνειακή Ένωση. Η ένωση αυτή είχε ως βασική της αρχή την κατάργηση των εσωτερικών τελωνείων μεταξύ των μελών και την καθιέρωση ενός ενιαίου εξωτερικού τελωνειακού φραγμού προς τρίτες χώρες. Τα έσοδα από τους εξωτερικούς δασμούς συγκεντρώνονταν και διανέμονταν αναλογικά στα μέλη βάσει του πληθυσμού. Έτσι, δημιουργήθηκε ένα προηγμένο μοντέλο διακρατικής οικονομικής ολοκλήρωσης, που στηριζόταν στην αμοιβαία επωφελή συνεργασία και τη γεωγραφική συνέχεια.
Από την αρχή, ο Zollverein υπήρξε πολιτικό εργαλείο στα χέρια της Πρωσίας, γεγονός που ιστορικά θα έβλεπε κανείς ως προάγγελμα της πρωσικής φιλοδοξίας για επικράτηση στον γερμανικό χώρο. Η οικονομική αυτή ένωση διέθετε μεν ισχυρές «δίκαιες» αρχές, όμως μια ισχυρότερη αρχή ήταν εκείνη του ονόματος της Πρωσίας. Για την Πρωσία, τα συμφέροντα των κρατών είναι πρώτα απ’ όλα των δυναστειών που τα κυβερνούν, επομένως, η εργαλειοποίηση του αυξανόμενου κεφαλαίου, των φιλελεύθερων κινημάτων, της δημογραφικής εκτόξευσης προς το συμφέρον της, δεν είναι παρά μόνο εντυπωσιακή βλέποντας ένα πρότυπο έντονου γερμανικού «φωτισμένου εθνικισμού» να υπηρετεί το κύρος των Χόεντσόλερν. Θα ήταν λοιπόν αφελής, αυτός που θα αμφισβητούσε τον πρωσικό μιλιταρισμό και μελλοντικό επεκτατισμό, βάσει της Τελωνειακής Ένωσης, καθώς αυτό ακριβώς υπηρετούσε η τελευταία. Τροφοδότησε έντονα, την αγροτική και βιομηχανική της έκταση, το καλά οργανωμένο στρατιωτικό και εκπαιδευτικό σύστημα, δεδομένα τα οποία θα μετέτρεπαν την Πρωσία σε έναν οικονομικό τιτάνα στην καρδιά της Γηραιάς Ηπείρου.
Χωρίς ακόμα να επιβάλλει άμεσα πολιτικό έλεγχο, η Πρωσία χρησιμοποίησε την οικονομική της επιρροή για να δημιουργήσει μια ζώνη επιρροής που παρέκαμπτε την Αυστρία, τον άλλον μεγάλο γερμανικό πόλο ισχύος. Η Αυστρία, αν και ιστορικά επικεφαλής της Γερμανικής Συνομοσπονδίας, αποκλείστηκε από τον Zollverein καθώς διατηρούσε διαφορετικό τελωνειακό σύστημα, προστατευτικό και εσωστρεφές, και δεν ήθελε να εκχωρήσει μέρος της οικονομικής της κυριαρχίας σε μια ένωση υπό πρωσική ηγεσία. Ο αποκλεισμός της από τον Zollverein υπήρξε καθοριστικός διότι για πρώτη φορά, η Πρωσία είχε την ευκαιρία να οικοδομήσει μια παράλληλη, και πιο αποτελεσματική, μορφή ηγεμονίας εντός του γερμανικού χώρου.
Τα οικονομικά οφέλη της ένωσης ήταν εμφανή ήδη από τη δεκαετία του 1840. Η κατάργηση των δασμών μεταξύ των μελών επέτρεψε τη δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς σχεδόν 25 εκατομμυρίων ανθρώπων. Η ροή κεφαλαίων, προϊόντων και εργατικού δυναμικού επιταχύνθηκε, η βιομηχανία άρχισε να αναπτύσσεται σε αστικά κέντρα όπως η Λειψία, το Βερολίνο και η Φρανκφούρτη, και το σιδηροδρομικό δίκτυο επεκτάθηκε, ενισχύοντας περαιτέρω την οικονομική διασύνδεση. Η εσωτερική αγορά έγινε το έδαφος πάνω στο οποίο αναδύθηκε η γερμανική βιομηχανική ισχύς. Παράλληλα, το διοικητικό προσωπικό του Zollverein, τελωνειακοί, εφοριακοί, στατιστικολόγοι και οικονομολόγοι, δημιούργησε ένα πλέγμα θεσμικής συνεργασίας, χωρίς το οποίο η μελλοντική πολιτική ενοποίηση θα ήταν αδιανόητη.
Καθ’ όλη τη διάρκεια των δεκαετιών 1830–1860, ο Zollverein ενίσχυσε την πρωσική επιρροή και δημιούργησε ένα πλαίσιο οικονομικής ενοποίησης χωρίς πολιτική ένωση, κάτι που αποτελούσε μοναδικό φαινόμενο στην Ευρώπη. Σημαντικά κρατίδια, όπως η Βαυαρία, η Σαξονία και το Ανόβερο, εντάχθηκαν σταδιακά στην ένωση, αυξάνοντας το μέγεθός της και την δυναμική της. Ωστόσο, η ένταξή τους δεν ήταν πάντοτε εύκολη, συχνά υπήρχαν αντιδράσεις, ιδίως από φιλελεύθερους κύκλους που έβλεπαν την πρωσική κυριαρχία με δυσπιστία ή από οικονομικούς φορείς που επωφελούνταν από τα προηγούμενα καθεστώτα δασμών.
Η δεκαετία του 1850, υπήρξε περίοδος σταθεροποίησης και διεύρυνσης της ένωσης. Ο αριθμός των κρατιδίων που συμμετείχαν αυξανόταν, ενώ η Πρωσία ενίσχυε τον συντονιστικό της ρόλο. Η ενοποίηση του νομισματικού συστήματος και η υιοθέτηση κοινού βάρους και μέτρων αποτέλεσαν επόμενα βήματα προς την εναρμόνιση της οικονομικής ζωής. Παρότι δεν υπήρξε ποτέ πλήρης νομισματική ένωση, οι οικονομικές συναλλαγές έγιναν πιο προβλέψιμες και πιο εύκολες.
Το κρίσιμο έτος 1866 αποτέλεσε το σημείο καμπής για τον Zollverein και γενικότερα για το μέλλον της Γερμανίας. Η Αυστροπρωσική σύγκρουση που κορυφώθηκε στον Αυστροπρωσικό Πόλεμο του 1866 είχε βαθιές ρίζες και στον ανταγωνισμό εντός του Zollverein (πέραν της δεδομένης αφορμής στην περίπτωση του Σλέσβιχ-Χόλσταιν). Η Πρωσία επιδίωκε να μετατρέψει την τελωνειακή ηγεμονία της σε πολιτική. Μετά τη νίκη της επί της Αυστρίας και τη διάλυση της παλαιάς Γερμανικής Συνομοσπονδίας, η Πρωσία ίδρυσε τη Βορειογερμανική Συνομοσπονδία, στην οποία ενέταξε και την αναδιοργανωμένη πλέον τελωνειακή ένωση. Πλέον, ο Zollverein δεν ήταν μόνο οικονομικό εργαλείο αλλά και μέρος της κρατικής μηχανής, προάγγελος της πλήρους πολιτικής ενοποίησης που θα ολοκληρωνόταν το 1871 (χωρίς αυτό να αναιρεί την σημασία των στρατιωτικών επιχειρήσεων των πρώσων, μέσω των οποίων έδειξαν την τρομερή τους ισχύ).
Η ιστορική σημασία του Zollverein είναι πολλαπλή. Σε επίπεδο οικονομίας, αποτέλεσε το πρώτο ολοκληρωμένο παράδειγμα ελεύθερης εσωτερικής αγοράς στην Ευρώπη, προπομπό πολλών μεταγενέστερων ενώσεων. Άλλωστε, παρόμοιος ήταν και ο τρόπος με τον οποίο δημιουργήθηκε το δυτικο-γερμανικό κράτος το 1949. Τα στοιχεία υπήρξαν κατά κύριο λόγο τα ίδια, κοινή αγορά και εμπόριο, κοινή τελωνειακή πολιτική και σταδιακή πολιτική ενοποίηση, με τις ζώνες κατοχής που υπήρχαν ανάμεσα σε Αγγλία, Γαλλία και ΗΠΑ. Μάλιστα, η ιστορική εκτίμηση της συγκρότησης του κράτους της Γερμανικής Ομοσπονδίας είναι τόσο μεγάλη, καθώς δίχως την επαναφορά του βιομηχανικού γίγαντα της Γερμανίας, η ευρωπαϊκή οικονομία θα κατέρρεε. Η οικονομική, λοιπόν, ισχύ που προσπαθούσε να ανακάμψει (της οποίας η πιθανότητα υπήρξε οριακά σίγουρη) πηγάζει βαθιά μέσα στην οργανωμένη συγκρότηση της ισχυρής οικονομίας των Πρώσων που είχε ως βάση τον Zollverein για πάρα πολλά χρόνια. Μπορεί λοιπόν κανείς να φανταστεί την αίγλη αυτής της οικονομικής πρωτοβουλίας. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) και κατ’ επέκταση η Ευρωπαϊκή Ένωση βρήκαν στον Zollverein πρότυπα λειτουργίας και οργάνωσης.
Σε πολιτικό επίπεδο, ο Zollverein κατόρθωσε εκ των πραγμάτων να ενώσει τη Γερμανία οικονομικά πριν από την πολιτική της ένωση. Έδωσε στους Γερμανούς πολίτες μια κοινή αίσθηση αγοράς, οικονομικής μοίρας και καθημερινής πρακτικής, που μετέπειτα μεταφράστηκε και σε πολιτική ταύτιση. Επέτρεψε στην Πρωσία να αναπτύξει ηγεμονία χωρίς να χρειαστεί στρατιωτική κατάκτηση, χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της οικονομίας, της διαχείρισης και της θεσμικής δικτύωσης. Παράλληλα, περιόρισε δραστικά την αυστριακή επιρροή στα γερμανικά δεδομένα, προετοιμάζοντας την οριστική ρήξη του 1866.
Συμπερασματικά, ο Zollverein του 1834 μέχρι το 1866, δεν υπήρξε απλώς ένας τελωνειακός μηχανισμός, υπήρξε εργαλείο γεωπολιτικής αναδιάταξης και ταυτόχρονα εργαστήριο μοντέλων οικονομικής ολοκλήρωσης, με διάρκεια, συνέπεια και βαθιές συνέπειες. Υπό την ηγεσία της Πρωσίας, και με την απουσία της Αυστρίας, ο Zollverein δημιούργησε την πρώτη γερμανική «πραγματικότητα» ενιαίας αγοράς, καθιστώντας την ενοποίηση όχι απλώς ένα όραμα, αλλά μια εξελισσόμενη οικονομική αναγκαιότητα.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Serge Berstein-Pierre Milza (1997), Ιστορία της Ευρώπης, Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών 1815-1919 (Β’ τόμος), (μτφ. Δημητρακόπουλος Αναστάσιος, επμ. Λιβιεράτος Κώστας), εκδ. Αλεξάνδρεια
- Eric Hobsbawm (1987), Age of Capital 1848-1875, εκδ. Abacus
- Norman Davies (2009), Ιστορία της Ευρώπης (τόμος Β’), (μτφ. Μαρκέτου Πελαγία, επμ. Γκαβαγιάς Χρήστος), εκδ. Νεφέλη
- John Merriman (2022), Ιστορία της Νεότερης Ευρώπης, Από την Αναγγένηση μέχρι σήμερα, (μτφ. Κίκηρας Ανδρέας, επμ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Γιαλελής Πάνος), εκδ. Πεδίο
- Matthew Levinger (2002), Enlightened Nationalism: The Transformation of Prussian Political Culture 1806–1848, εκδ. Oxford University Press
- Robert M. Berdahl (1988) The Politics of the Prussian Nobility: the development of a conservative ideology 1770-1848, εκδ. Princeton University Press
- Immanuel Wallerstein(1987) Ιστορικός Καπιταλισμός (μτφρ. Τσικρίκα Μέττα), εκδ. Θεμέλιο
