Της Αναστασίας Δάβαρη,
Η επιστήμη της μελέτης των ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων, γνωστή και ως Βιολογική Ανθρωπολογία, αποτελεί έναν από τους πιο συναρπαστικούς τομείς της σύγχρονης ανθρωπολογικής και αρχαιολογικής έρευνας. Πρόκειται για ένα πεδίο που συνδυάζει τις αρχές της βιολογίας, της ανθρωπολογίας, της αρχαιολογίας και της ιατρικής, με σκοπό να προσφέρει πληροφορίες που δεν μπορούν να αντληθούν από τα υλικά κατάλοιπα του πολιτισμού όπως η κεραμική, τα εργαλεία, τα αρχιτεκτονικά ευρήματα ή οι γραπτές πηγές. Τα ανθρώπινα οστά δεν είναι απλώς μάρτυρες του θανάτου· είναι φορείς της ζωής. Φέρουν ενδείξεις για τον τρόπο διατροφής, τις αρρώστιες, τις κοινωνικές συνθήκες, τις κακουχίες αλλά και τις ταφικές πρακτικές των ανθρώπων του παρελθόντος.
Η μελέτη των σκελετικών καταλοίπων ξεκινά πάντοτε με τη μακροσκοπική μελέτη, η οποία περιλαμβάνει τον προσδιορισμό βασικών βιολογικών χαρακτηριστικών όπως το βιολογικό φύλο, η ηλικία, το ύψος και η μορφολογία. Ο προσδιορισμός του βιολογικού φύλου γίνεται μέσω της ανατομίας της λεκάνης και του κρανίου, ενώ η ηλικία εκτιμάται με βάση την ανάπτυξη των οστών, τη φθορά τους, τη σύγκλιση των ραφών του κρανίου, την κατάσταση των δοντιών και άλλους δείκτες. Από αυτά τα πρώτα στοιχεία ξεκινά η «ανάγνωση» της ζωής ενός ανθρώπου, αν ήταν άνδρας ή γυναίκα, σε ποια ηλικία πέθανε, πόσο ψηλός ήταν και ενδεχομένως τις είδους ζωή είχε διανύσει σωματικά και κοινωνικά.
Ένα από τα πιο αποκαλυπτικά πεδία που μας προσφέρει η σκελετική ανάλυση είναι η διατροφή. Μέσω μακροσκοπικών ενδείξεων αλλά και χημικών αναλύσεων, όπως η ανάλυση σταθερών ισοτόπων άνθρακα και αζώτου, οι επιστήμονες μπορούν να κατανοήσουν τι τροφές κατανάλωνε ο υπό μελέτη πληθυσμός. Ήταν κυρίως φυτοφάγοι; Ή μήπως είχαν πρόσβαση σε ζωική πρωτεΐνη; Υπήρχε κατανάλωση θαλασσινών; Οι διατροφικές συνήθειες ενός πληθυσμού επηρεάζονται όχι μόνο από το περιβάλλον, αλλά και από την κοινωνική θέση, τις πολιτισμικές πρακτικές και τις εκάστοτε ιστορικές συγκυρίες που μπορεί να πλήξουν την ανθρωπότητα όπως οι λιμοί ή οι περίοδοι ευημερίας μίας περιοχής. Η έλλειψη θρεπτικών συστατικών μπορεί να καταγραφεί στα οστά και στα δόντια με διάφορες μορφές αναπτυξιακών προβλημάτων όπως η αναιμία ή η υποπλασία της αδαμαντίνης.
Παράλληλα, τα οστά διατηρούν σημάδια ασθενειών και τραυματισμών, που μέσω της ανάλυσής τους, μπορούμε να εντοπίσουμε χρόνια νοσήματα, όπως η αρθρίτιδα, η οστεοπόρωση, η φυματίωση, η λέπρα, αλλά και μεταβολικές ασθένειες όπως το σκορβούτο ή η ραχίτιδα, που επηρεάζουν την λειτουργία του ανθρώπινου σκελετού. Η καταγραφή αυτών των ενδείξεων μας επιτρέπει να δούμε όχι μόνο ποια νοσήματα ήταν διαδεδομένα στον εκάστοτε πληθυσμό, αλλά και πώς αυτά συνδέονται με τις συνθήκες διαβίωσης, το επάγγελμα και τις συνήθειες του πληθυσμού. Ακόμη, η βία επίσης αποτυπώνεται στα οστά με κατάγματα που επουλώθηκαν ή που δεν πρόλαβαν να επουλωθούν, με κρανιοεγκεφαλικές και όχι μόνο κακώσεις, ή με τραύματα που δείχνουν κοινωνική ένταση, ενδεχομένως πόλεμο, αυξημένη εγκληματικότητα ή ακόμη και τελετουργική βία.
Ιδιαίτερη θέση στη μελέτη κατέχει και η ιστολογία, δηλαδή η μικροσκοπική ανάλυση της δομής του οστίτη ιστού. Μέσω λεπτών τομών και παρατήρησης στο μικροσκόπιο, είναι δυνατό να εντοπιστούν αλλαγές που σχετίζονται με την ηλικία, την παθολογία ή ακόμη και τις ταφονομικές επιδράσεις. Η ιστολογική μελέτη είναι ιδιαίτερη χρήσιμη όταν τα σκελετικά κατάλοιπα είναι φθαρμένα ή αποσπασματικά, καθώς μπορεί να αποκαλύψει πληροφορίες που είναι αόρατες στο γυμνό μάτι. Επιπλέον, η ιστολογική ανάλυση μπορεί να δώσει πληροφορίες ακόμη και όταν τα οστά έχουν υποστεί καύση, γεγονός που την καθιστά εξαιρετικά σημαντική.
Σημαντικές πληροφορίες αντλούνται και από τη μελέτη της ταφονομίας, δηλαδή την επίδραση του εδάφους και το περιβάλλοντος πάνω στα οστά. Η θέση του σκελετού στον τάφο, η ύπαρξη η μη αρχαιολογικών ευρημάτων, η κατασκευή του και η σχέση των ταφών μεταξύ τους παρέχουν ενδείξεις για τις αντιλήψεις περί θανάτου, τις κοινωνικές ιεραρχίες και τις τελετουργικές πρακτικές. Η ταφονομία, δηλαδή η μελέτη των φυσικών διεργασιών που επηρεάζουν ένα σώμα από τη στιγμή του θανάτου βοηθά στη κατανόηση των αλλοιώσεων των σκελετικών καταλοίπων και στον ακριβή προσδιορισμό της αρχικής τους κατάστασης.
Τέλος, η ανθρωπομετρία, δηλαδή η μέτρηση των σκελετικών διαστάσεων, επιτρέπει την ανασύσταση του σωματότυπου ενός πληθυσμού. Από το ύψος και το βάρος μέχρι τις ενδείξεις της μυϊκής καταπόνησης, τα δεδομένα αυτά παρέχουν πληροφορίες για το είδος της καθημερινής ζωής, τις περιβαλλοντικές συνθήκες και τις πιθανές φυλετικές ή γενετικές διαφοροποιήσεις στον χρόνο. Συγκριτικές μελέτες πληθυσμών διαφόρων ιστορικών περιόδων ή διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών μας επιτρέπουν να ανιχνεύσουμε μικροεξελικτικές μεταβολές, καθώς και την επίδραση πολιτισμικών ή διατροφικών αλλαγών στο ανθρώπινο σώμα.
Η σημασία της επιστήμης της βιολογικής ανθρωπολογίας είναι εξαιρετικά έντονη και στον ελλαδικό χώρο, όπου πλούσια αρχαιολογικά κατάλοιπα δίνουν συνεχή ευκαιρία για μελέτη. Πληθυσμοί από τη Θάσο, την Αμφίπολη, τη Μεσσήνη, το Διόν και άλλες περιοχές έχουν αποκαλύψει μέσω της μελέτης τους πολύτιμα στοιχεία για τη δημόσια υγεία, την κοινωνική οργάνωση, τη διατροφή και τις ταφικές πρακτικές διαφόρων περιόδων της ελληνικής ιστορίας. Επιπλέον, οι πρακτικές που εφαρμόζονται στη βιολογική ανθρωπολογία εφαρμόζονται σήμερα καις τον χώρο της δικαστικής ανθρωπολογίας, για την αναγνώριση θυμάτων πολέμου, εγκλημάτων, φυσικών καταστροφών κ.α.
Η σύνδεση παρελθόντος και παρόντος είναι αναπόφευκτη και τα πρωτόκολλα που εφαρμόζονται βασίζονται σε δεκαετίες σημαντικής έρευνας. Τα ανθρώπινα οστά είναι κάτι πολύ περισσότερο από απλά αντικείμενα επιστημονικής μελέτης. Είναι φορείς προσωπικής, κοινωνικής και πολιτιστικής μνήμης, καθένα απ’ τα οποία διηγούνται την δικής τους ιστορίας. Η μελέτη επομένως των ανθρώπινων σκελετικών καταλοίπων θα μπορούσε να μεταφραστεί ως μια βαθιά πράξη ανθρωπογνωσίας, η οποία μας φέρνει σε επαφή με την κοινή ανθρώπινη εμπειρία μέσα στον χρόνο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Byers S. N. (Επιμ. Κ. Μωραΐτης, Χ. Σπηλιοπούλου) (2011), Εισαγωγή στη Δικαστική Ανθρωπολογία, Αθήνα: εκδ. Παρισιάνου.
- Larsen C. S. (2020), Βιολογική Ανθρωπολογία Ανακαλύπτοντας τις ρίζες μας, Λευκωσία: εκδ. Broken Hill Publishers LTD
- Fuentes Augustin (2013), Βιολογική Ανθρωπολογία, Αθήνα: εκδ. Utopia
- Παπαγεωργοπούλου Χριστίνα κ.ά. (2015), Ειδικά Θέματα Σκελετικής Ανθρωπολογίας, Ταφονομίας και Βιοαρχαιολογίας, Αθήνα: εκδ. Ελληνικά Ακαδημαϊκά Συγγράμματα
