Της Αλεξίας Κυριαζοπούλου,
Η δικτατορία των Συνταγματαρχών (1967–1974) δεν υπήρξε απλώς μια αυταρχική εκτροπή της δημοκρατίας. Ήταν ένα πλήρως συγκροτημένο καθεστώς καταστολής, το οποίο χρησιμοποίησε ένα δίκτυο χώρων κράτησης, βασανιστηρίων και εξορίας για να φιμώσει, τρομοκρατήσει και εξουθενώσει τους αντιφρονούντες. Από την Μπουμπουλίνας 18 στο κέντρο της Αθήνας, μέχρι τα απομονωμένα ξερονήσια του Αιγαίου, και από τα υπόγεια του ΕΑΤ–ΕΣΑ μέχρι τα στρατόπεδα της Γυάρου και της Λέρου, η Χούντα οικοδόμησε ένα καθεστώς φόβου μεθοδικά και αμείλικτα.
ΕΑΤ–ΕΣΑ (Αθήνα, Στρατόπεδο Παπάγου)
Χρησιμοποιήθηκε συστηματικά υπό την ηγεσία του Δημητρίου Ιωαννίδη (1967–1973), με δύναμη έως και 20.000 άνδρες και σκληρές ανακρίσεις ενάντια στους αντιδικτατορικούς αγωνιστές, μεταξύ των οποίων οι Παναγούλης, Κωνσταντόπουλος, Μουστακλής. Ανάμεσα σε όλους, κανένας χώρος δεν συγκέντρωσε τόσο φόβο και μίσος όσο το Ειδικό Ανακριτικό Τμήμα της ΕΣΑ (ΕΑΤ–ΕΣΑ), που λειτούργησε από το 1969 στο στρατόπεδο Παπάγου, στη συμβολή Μεσογείων και Κατεχάκη. Πρόκειται για ένα αυστηρά περιφραγμένο συγκρότημα, εντός του στρατοπέδου, σχεδιασμένο με ειδικά διαμορφωμένους χώρους ανάκρισης, απομόνωσης και βασανισμού. Ελεγχόταν πλήρως από την ΕΣΑ, το πλέον φανατικό σώμα υποστήριξης του Παπαδόπουλου. Η βαρβαρότητα δεν γνώριζε όρια. Ανάμεσα στις πιο διαδεδομένες πρακτικές, άγριοι ξυλοδαρμοί με καλώδια, λάστιχα και μπότες, ηλεκτροσόκ σε γεννητικά όργανα, ψυχολογικά βασανιστήρια, απειλές για θανάτωση συγγενών, στέρηση ύπνου, τροφής, ακόμα και της τουαλέτας, εικονικές εκτελέσεις και απόλυτη απομόνωση σε σκοτεινά κελιά. Η πιο τραγική περίπτωση ήταν του Σπύρου Μουστακλή, στρατιωτικού που μετά από 47 μέρες βασανισμών έμεινε ημιπαράλυτος και άλαλος για το υπόλοιπο της ζωής του. Ο ίδιος δεν μπόρεσε ποτέ να μιλήσει για τα βασανιστήρια, αλλά το σώμα του έγινε σιωπηλή μαρτυρία.
Το 1975, στις Δίκες των Βασανιστών, μαρτυρίες όπως του Μουστακλή, του Στέλιου Παππά, του δικηγόρου Τερζάκη, συγκλόνισαν την κοινή γνώμη. Καταδικάστηκαν 33 αξιωματικοί, με πρωτοστάτες τον Γεωργούλα και τον Θεοφιλογιαννάκο. Σήμερα, το κτίριο του ΕΑΤ–ΕΣΑ έχει μετατραπεί σε Μουσείο Αντιδικτατορικής Αντίστασης, με διατηρημένα κελιά και αφηγήσεις επιζώντων.
Ασφάλεια Αθηνών – Μπουμπουλίνας 18
Η Διεύθυνση Ασφαλείας Αθηνών, στη Μπουμπουλίνας 18, λειτούργησε ως κύρια αστική εστία ανάκρισης και προκαταρκτικής βίας, ιδίως τα πρώτα χρόνια της Χούντας. Το κτίριο, ήδη σε χρήση από τον Μεσοπόλεμο, απέκτησε ειδική σημασία την περίοδο 1967–1971. Αυτό το κέντρο αποτέλεσε την πρώτη γραμμή καταστολής για πολλούς συλληφθέντες στα πρώτα χρόνια του καθεστώτος. Εδώ γίνονταν οι πρώτες ανακρίσεις, χρησιμοποιήθηκε ως βασανιστήριο κτίριο όπου χιλιάδες άτομα φοιτητές, δημοσιογράφοι, μέλη της Δημοκρατικής Άμυνας και αριστερών οργανώσεων πέρασαν από εξονυχιστικές ανακρίσεις. Αναφέρονται ξυλοδαρμοί με καλώδια, απειλές εκτελέσεων, στέρηση ύπνου και ποικίλες ταπεινώσεις μέσα στα ακραία υπόγεια δωμάτια του κτιρίου. Ήταν η «προθέρμανση» πριν τη μεταφορά στο ΕΑΤ–ΕΣΑ ή στις φυλακές, πολλοί δεν βασανίστηκαν με τον ίδιο «επιστημονικό» τρόπο όπως στο ΕΑΤ–ΕΣΑ, αλλά λύγιζαν από την απλή ατμόσφαιρα τρόμου και αβεβαιότητας. Σήμερα το κτίριο χρησιμοποιείται από τον Συνήγορο του Πολίτη, χωρίς επίσημη μουσειακή μετατροπή.
Στρατόπεδο Μπογιατίου
Μια εγκατάσταση λίγο έξω από την Αθήνα, που χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την κράτηση στρατιωτικών και αξιωματικών ύποπτων για «αντιφρονούντα» φρονήματα, ιδίως μετά το ναυτικό κίνημα του 1973, αλλά και μαρτύρων του Ιεχωβά ή οποιοσδήποτε θεωρούνταν θρησκευτικός αντιρρησίας. Πρόκειται για το στρατόπεδο Μπογιατίου στο Διόνυσο. Παρά το ότι δεν είχε τόση φήμη όσο το ΕΑΤ–ΕΣΑ, οι συνθήκες περιλάμβαναν περιορισμένη επαφή με τον έξω κόσμο, επαναλαμβανόμενες ανακρίσεις και ψυχολογική πίεση, μια συνειδητή στρατιωτική μέθοδο καταστολής και «παραδειγματισμού». Από τις δίκες των βασανιστών που ακολούθησαν, διαπιστώθηκε ότι ανάκριση σε περιοχές της Αττικής ερευνήθηκε ειδικά, δίνοντας έμφαση στο ρόλο του Μπογιατίου.
Φυλακές Αβέρωφ και μικρότερα αστυνομικά τμήματα στην επαρχία
Στην επταετία της χούντας, οι φυλακές Αβέρωφ έγιναν για ακόμα μια φορά χώρος κράτησης αντιφρονούντων, όπου από εκεί περνούσαν όλοι πριν δικαστούν. Μεταξύ των πολιτικών κρατουμένων υπήρξε και ο Ανδρέας Παπανδρέου. Η καταστολή είχε απλωθεί πέραν της Αθήνας, σε πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Καβάλα, Λαμία, όπου αρκετά τμήματα της ασφάλειας χρησιμοποιήθηκαν ως τοπικά ανακριτήρια. Εκεί, πολλές φορές ασκήθηκε βία ή ψυχολογική κατάπτωση χωρίς επίσημο έλεγχο. Συνήθεις πρακτικές περιλάμβαναν διοικητικές συλλήψεις, απειλές, παρακολούθηση, διάδοση φημών και οικογενειακή πίεση, όλα εργαλεία του καθεστώτος για απονομιμοποίηση της αντίστασης.
Παράλληλα με τα κέντρα βασανιστηρίων, η Χούντα χρησιμοποίησε την «εσωτερική εξορία» ως μέσο τιμωρίας και απομόνωσης ενάντια σε αντιφρονούντες.
Γυάρος: Το «Νταχάου της Μεσογείου»
Ένα ξερό, άνυδρο νησί των Κυκλάδων. Ήδη γνωστό από την περίοδο του Εμφυλίου, η Γυάρος επανήλθε σε χρήση από το 1967 ως μαζικός χώρος εξορίας. Κατά τη διάρκεια της Χούντας, η Γυάρος επαναλειτούργησε. Ήταν η πρώτη φορά που εξορίστηκαν και γυναίκες – ακόμη και έγκυες. Οι εξορίες γίνονταν σιωπηλά, ενώ το καθεστώς αρνιόταν την ύπαρξη στρατοπέδων στο νησί. Μόνο χάρη σε φωτογραφίες που κατάφεραν να δημοσιεύσουν Γερμανοί δημοσιογράφοι του περιοδικού Stern αποκαλύφθηκε η αλήθεια. Το σκάνδαλο οδήγησε μέχρι και στην αποπομπή της Ελλάδας από το Συμβούλιο της Ευρώπης.
Το καθεστώς προσπαθούσε να αποκρύψει και τους θανάτους στη Γυάρο, οι βαριά ασθενείς μεταφέρονταν εσκεμμένα στη Σύρο, ώστε να πεθάνουν εκτός νησιού και να μη βαρύνουν τη στατιστική θνησιμότητας του τόπου εξορίας. Επισήμως, αναφέρονται μόνο 22 θάνατοι — αριθμός που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Μετά τη Μεταπολίτευση του 1974, η Γυάρος εγκαταλείφθηκε και το καθεστώς των πολιτικών εξοριών καταργήθηκε. Από το 2001 το νησί έχει χαρακτηριστεί ιστορικός τόπος, ενώ απαγορεύεται η οικοδόμηση.
Λέρος (Παρθένι)
Μετά την παύση χρήσης της Γυάρου, η δικτατορία στράφηκε στη Λέρο (ιδίως στο στρατόπεδο Παρθένι). Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και ακόμα περισσότερο επί της δικτατορίας, η Λέρος λειτουργούσε ως τόπος εξορίας και αναγκαστικής παραμονής χιλιάδων αριστερών, δημοκρατικών και κομμουνιστών πολιτών, φοιτητών, διανοούμενων και πολιτικών αντιπάλων, υπό στρατιωτική επιτήρηση, σε συνθήκες απομόνωσης και περιορισμένης επικοινωνίας με συγγενείς. Εκεί μεταφέρθηκαν, μεταξύ άλλων, μαχητές του ΔΣΕ, πολιτικοί κρατούμενοι και υπόδικοι για «ανατρεπτική δράση».
Οι τόποι βασανιστηρίων και εξορίας κατά την επταετία δεν ήταν απλώς φυσικοί χώροι τιμωρίας, αλλά λειτουργικοί μηχανισμοί τρομοκράτησης και πειθάρχησης. Το ΕΑΤ–ΕΣΑ και η Μπουμπουλίνας 18 αποτέλεσαν τον αστικό πυρήνα του φόβου και οι περιοχές, όπως η Γυάρος και η Λέρος αποτέλεσαν σύμβολα της παρανοϊκής εξορίας και απομόνωσης των διαφωνούντων. Η μεταδικτατορική διερεύνηση μέσω των δικών των βασανιστών από το 1975 και μετά αποκάλυψε την έκταση και την βαρβαρότητα των πρακτικών, με πολλές υποθέσεις να καταχωρούνται στα σημαντικά παραδείγματα δίωξης των βασανιστών διεθνώς μετά τη Νυρεμβέργη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κίττυ Αρσένη (2005), Μπουμπουλίνας 18, εκδ. Θεμέλιο
- Σεργόπουλος Γιάννης (2019), Στο ΕΑΤ/ΕΣΑ, μια μαρτυρία για τα χρόνια της δικτατορίας, εκδ. Πόλις
- Συλλογικό έργο (2009), Τόποι εξορίας, εκδ. Αλεξάνδρεια
- The First Torturers’ Trial 1975, amnesty.org, διαθέσιμο εδώ
- A Trip Back to Bouboulinas Street, the Torture Prison, greekreporter.com διαθέσιμο εδώ
- Yaros, the forgotten prison island, dw.com, διαθέσιμο εδώ
