Της Άννας-Μαρίας Γερακάρη,
Στις 28 Ιουλίου, με διαφορά εννέα ετών, έφυγαν από τη ζωή δύο από τις πιο καθοριστικές μορφές της κλασικής μουσικής: ο Αντόνιο Βιβάλντι (1741) και ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (1750). Ο πρώτος στην αφάνεια, ενώ ο δεύτερος με μόνη του αναγνώριση, τη φήμη του καλού δασκάλου και εκκλησιαστικού μουσικού. Κανένας τους δεν τιμήθηκε όπως του άξιζε όσο ζούσε. Η αποκατάσταση ήρθε αργότερα και, μαζί της, η συνειδητοποίηση πως, χωρίς αυτούς, η ευρωπαϊκή μουσική δε θα ήταν η ίδια.
Ο Αντόνιο Βιβάλντι γεννήθηκε το 1678 στη Βενετία, μια πόλη που τότε κατακλυζόταν από τον θόρυβο της λιμνοθάλασσας και τη λάμψη των θεάτρων. Ήταν γιος βιολονίστα και απέκτησε ένα χαρακτηριστικό που θα τον ακολουθούσε σε όλη του τη ζωή: κόκκινα μαλλιά. Οι συμμαθητές του στην ιερατική σχολή τον φώναζαν “il prete rosso” — «ο κόκκινος ιερέας».
Η χειροτονία του ήταν περισσότερο υποχρέωση παρά κλίση. Πάσχοντας από χρόνιο άσθμα, δυσκολευόταν ακόμη και να τελέσει τη λειτουργία, κι έτσι γρήγορα αποσύρθηκε από τον θρησκευτικό του ρόλο, χωρίς να εγκαταλείψει ποτέ εντελώς την εκκλησιαστική του ταυτότητα. Όμως, η πραγματική του λειτουργία ήταν άλλη: αυτή που τελούσε κάθε φορά που κρατούσε το βιολί. Όσο ήταν εν ζωή, δεν έγινε ποτέ πραγματικά διάσημος — ούτε και πλούσιος. Όμως, για τριάντα σχεδόν χρόνια, δίδαξε μουσική σε ένα ορφανοτροφείο κοριτσιών, το Ospedale della Pietà. Οι εκτελέσεις τους προσέλκυαν ακροατήριο απ’ όλη την Ευρώπη.
Σε μια εποχή που οι περισσότεροι συνθέτες ακολουθούσαν αυστηρούς κανόνες, εκείνος δεν έπαψε να ρισκάρει: άλλαζε δυναμικές, τόνους, ρυθμούς. Ίσως αυτό να αποτέλεσε και την καταδίκη του. Καθώς πλησίαζε το τέλος της ζωής του, η μουσική του Βιβάλντι είχε αρχίσει να θεωρείται παλιομοδίτικη. Το κοινό προτιμούσε πλέον πιο ήπιες μορφές μουσικής και οι προστάτες του τον εγκατέλειψαν. Αναγκάστηκε να πουλήσει παρτιτούρες για να επιβιώσει και έφυγε από τη Βενετία, αναζητώντας τύχη στη Βιέννη. Εκεί πέθανε λίγους μήνες αργότερα, μόνος και σχεδόν ξεχασμένος. Πέθανε στις 28 Ιουλίου 1741, άγνωστος και φτωχός. Θάφτηκε σε έναν κοινό τάφο, χωρίς μουσική, χωρίς επικήδειο, χωρίς τους ήχους που συνόδευαν τη ζωή του. Ο μόνος που κατέγραψε τον θάνατό του ήταν ένας υπάλληλος της πόλης.
Χρειάστηκαν σχεδόν δύο αιώνες για να ακουστεί ξανά το όνομά του. Και ήταν ειρωνικό: αυτό που έσωσε τον Βιβάλντι από τη λήθη ήταν το ίδιο το έργο που κάποτε τον θεωρούσαν υπερβολικά «ποπ». Οι «Τέσσερις Εποχές», που είχαν γραφτεί για να εντυπωσιάσουν ένα κοσμικό ακροατήριο, έγιναν τελικά το πιο αναγνωρίσιμο δείγμα της δυτικής κλασικής μουσικής — ίσως περισσότερο και από τον Μπαχ ή τον Μότσαρτ.
Στον αντίποδα του λαμπερού και ανατρεπτικού Βιβάλντι, ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ ήταν ένας αυστηρός λειτουργός της μουσικής, καθώς την αντιμετώπιζε σαν καθήκον και με ευλάβεια. Ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ γεννήθηκε το 1685 στην Αϊζεναχ της Γερμανίας, σε μια οικογένεια μουσικών, όπου η μουσική ήταν τρόπος ζωής και το ταλέντο κληρονομικό. Από μικρός έδειξε αφοσίωση και πειθαρχία, που τον ξεχώριζαν από τα υπόλοιπα παιδιά της ηλικίας του. Η ζωή του ήταν μια αδιάκοπη εργασία: συνθέτης, οργανίστας, δάσκαλος και μουσικός.
Ζώντας σχεδόν απομονωμένος στη Λειψία, μακριά από τα μεγάλα κέντρα της εποχής, ο Μπαχ δεν επιδίωξε τη δόξα. Αντίθετα, αφοσιώθηκε με πειθαρχία στον ρόλο του εκκλησιαστικού μουσικού και δασκάλου, παλεύοντας καθημερινά με περιορισμένους πόρους και, συχνά, την αδιαφορία των γύρω του. Η αυστηρότητα και η τελειομανία του, τον έκαναν δύσκολο συνεργάτη και το έργο του πέρασε απαρατήρητο σχεδόν ως τον θάνατό του, το 1750.
Η αναγνώριση ήρθε έναν αιώνα αργότερα, όταν ο Μέντελσον ανέβασε τα «Πάθη κατά Ματθαίον» και το κοινό άρχισε να αντιλαμβάνεται το μέγεθος και τη διαχρονικότητα του έργου του. Σήμερα, ο Μπαχ θεωρείται θεμέλιο της δυτικής μουσικής σκέψης — όχι γιατί ήταν επαναστάτης, αλλά γιατί υπηρέτησε με αφοσίωση και συνέπεια την τέχνη και φρόντισε το έργο του να διακατέχεται από άπλετη αρμονία και εμμονή στη λεπτομέρεια.
Σήμερα, η 28η Ιουλίου λειτουργεί περισσότερο ως υπενθύμιση. Μας υπενθυμίζει πως η καλλιτεχνική αξία δεν είναι πάντα προφανής, πως η αναγνώριση μπορεί να καθυστερήσει και πως δύο άνθρωποι που πέθαναν χωρίς τιμές, καθόρισαν το μέλλον της κλασικής μουσικής σε μεγάλο βαθμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- On This Day 27-28 July: Antonio Vivaldi Died, interlude.hk, διαθέσιμο εδώ
- J. S. Bach: His Life and Legacy, courses.lumenlearning.com, διαθέσιμο εδώ
