Του Ιωάννη Περγαντή,
Ένα χαρακτηριστικό του αρχαίου κόσμου, το οποίο δυστυχώς υπάρχει σε ορισμένα μέρη μέχρι και τις μέρες μας, αποτελεί η δουλεία. Ο εξαναγκασμός μιας μερίδας πληθυσμού να εργάζεται σε έργα διάφορης φύσεως (κατασκευαστικά, αγροτικά κ.λπ.) αποτελούσε μια φυσιολογική πρακτική και επιλογή των αρχαίων θεσμών. Είτε λόγω οικονομικών χρεών, είτε λόγω πολέμου, ομάδες ανθρώπων τίθονταν υπό την άμεση κυριαρχία μιας άλλης πολιτείας, η οποία τις αξιοποιούσε όπως νόμιζε αυτή κατάλληλα. Στο πλαίσιο αυτού του πανάρχαιου οικονομικού συστήματος, μια επικράτεια η οποία στηρίχθηκε πάνω στη δουλεία και τα «θετικά» της ήταν τα αρχαία αιγυπτιακά βασίλεια.
Οι χρονολογήσεις των αιγυπτιακών βασιλείων γνώρισαν πολλές μεταβολές (Παλαιό Βασίλειο, 1η Μεταβατική Περίοδος, Μέσο Βασίλειο κ.λπ.). Την ίδια μεταβολή γνώρισε και ο θεσμός της δουλείας, καθώς η κάθε περίοδος είχε και τις ανάλογες ανάγκες. Ξεκινώντας από το Παλαιό Βασίλειο, ορισμένες πηγές αναφέρονται σε εξαναγκαστικές εργασίας ομάδων, οι οποίοι δεν χαρακτηρίζονται ως δούλοι, αλλά ήταν απλοί πολίτες. Ομάδες δούλων υπήρχαν δύο κατηγοριών. Από την μια, αποτελούνταν από αιχμαλώτους πολέμου, απόρροια των επεκτατικών πολέμων των Αιγυπτίων προς τα γειτονικά φύλα και περιοχές. Από την άλλη, υπήρχαν «οικονομικοί δούλοι», οι οποίοι έχασαν την ελευθερία τους λόγω χρεών προς άλλους, περνώντας στην υπηρεσία των ατόμων στους οποίους χρωστούσαν. Δεν υπήρχε κάποια οργάνωση ή θεσμοθέτηση ως προς τους δούλους, καθώς αφορούσε κυρίως ξένους στρατιώτες ή μια μικρή ομάδα ντόπιων.
Η στάση προς τη δουλεία αλλάζει με το Μέσο Βασίλειο, κατά το οποίο το κράτος εδραιώνεται πιο πολύ και αναπτύσσεται. Τα σωζόμενα αρχεία της εποχής αναφέρονται σε ομάδες δούλων, οι οποίες απασχολούνται σε τομείς που αφορούν το κράτος και τις πτυχές του, όπως τη καλλιέργεια του εδάφους. Εκείνη της περίοδο άρχισε να λαμβάνει μέρος μια πιο έντονη κοινωνική διαστρωμματοποίηση της αιγυπτιακής κοινωνίας, κατά την οποία οι κατώτερες κοινωνικές ομάδες, μαζί και με τους δούλους, «εντάσσονται» στους θεσμούς. Τότε, θεσμοθετούνται ποινές και νόμοι οι οποίοι αφορούν τη συμπεριφορά και τη διαβίωση των δούλων, με τη τιμωρία της θανάτωσης να αποτελεί κίνητρο για την καλή διαγωγή τους. Και τότε, ξένοι αιχμάλωτοι στρατιώτες και οφειλέτες αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος αυτής της ομάδας, οι οποίοι εκτός από την ενασχόληση σε κρατικές δομές, σταδιακά αρχίζουν να γίνονται «ιδιοκτησία» και πλουσίων ιδιωτών, είτε ως οικιακοί, είτε ως άλλου είδους δούλοι.
Η επόμενη περίοδος, το Νέο Βασίλειο, θέτει νέους όρους στη δουλεία. Από απλούς και ανελεύθερους εργάτες, σταδιακά άρχισαν να αποκτούν ορισμένες ελευθερίες, ακόμη και την δυνατότητα να αποκτήσουν την ελευθερία τους. Είχαν κάποιες προστασίες από το κράτος, ως προς την βιαιοπραγία, την εξασφάλιση τροφής και στέγης από τον ιδιοκτήτη, αλλά δεν ήταν πολλές. Τώρα πια οι δούλοι μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο αγοραπωλησίας μεταξύ ιδιωτών, οι οποίοι τους ενέτασσαν στις διάφορες ασχολίες και ανάγκες τους.
Γενικότερα, οι δούλοι δεν έχαιραν μεγάλης εκτίμησης από του Αιγυπτίους. Από τη στιγμή που το μεγαλύτερο μέρος των δούλων αποτελούσαν ξένοι αιχμάλωτοι, αυτό δυσχέραινε τη θέση τους λόγω της απέχθειας που έδειχναν οι Αιγύπτιοι έναντι των ξένων, ειδικότερα ξένων στρατιωτών. Πέρα από αιχμαλωσία ή χρέη, η δουλεία αποτελούσε και κατάληξη παραβατικών ατόμων, τα οποία ως ποινή για τα εγκλήματά τους καταδικάζονταν σε ισόβια καταναγκαστική εργασία, εντάσσοντάς τους στην ομάδα των δούλων. Το να είναι κάποιος δούλος αποτελούσε κάτι το υποτιμητικό και τιμωρητικό, με τις συνθήκες ζωής και διαβίωσής του να μην είναι κάτι το αξιοζήλευτο.
Είτε οικιακός, είτε εξωτερικός δούλος, η δουλεία ήταν μια άκρως ανεπιθύμητη κατάσταση. Η απουσία της ελευθερίας ως πανανθρώπινο δικαίωμα και της ελεύθερης βούλησης, μαζί με τον εξαναγκασμό στην εργασία, αλλά και την διαβίωση σε δύσκολες συνθήκες, αποτελούσαν την ύστατη συνθήκη ζωής. Αν και ανά τα χρόνια απέκτησαν δικαιώματα και αναγνωρίστηκαν κάποιες παράμετροι, η δουλεία δεν παύει να είναι δουλεία, ανεξαρτήτως περιόδου, κατακτητή και περιοχής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Montet Pierre (2006), Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Αίγυπτο, (μτφρ. Αγγέλου Έλλη), εκδ. Παπαδήμας
- Daily Life in Ancient Egypt, worldhistory.org, διαθέσιμο εδώ
- Ancient Egyptian Slavery, springer.com, διαθέσιμο εδώ
- Ancient Egyptian Slavery, researchgate.net, διαθέσιμο εδώ
- Slavery in Pharaonic and Hellenistic Egypt, oxfordre.com, διαθέσιμο εδώ
