Της Κατερίνας Μανάδη,
Λέγεται συχνά πως τίποτα δεν είναι αμιγές καλό ή κακό. Ούτε οι άνθρωποι, αλλά ούτε προφανώς τα πράγματα και οι ιδέες που γεννούμε, ερχόμαστε σε αυτόν τον κόσμο με ένα είδος εγγενούς «κακοήθειας» που προκαθορίζει την πορεία μας. Η διττή αυτή φύση είναι ιδιαίτερα εμφανής στον κόσμο των θετικών επιστημών, με τις εφαρμογές που επιλέγουμε για τις καινούργιες κάθε φορά ανακαλύψεις να φανερώνουν την αέναη διελκυστίνδα ανάμεσα στο καλό και στο κακό που λαμβάνει χώρα μέσα μας. Ίσως καμία άλλη ανακάλυψη δεν έχει επιβεβαιώσει την παραπάνω διαπίστωση περισσότερο από τη ραδιενέργεια, αλλάζοντας για πάντα τον τρόπο με τον οποίον κοιτάμε τον κόσμο γύρω μας. Πάμε, λοιπόν, να ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στα καλώς και κακώς κείμενα της μοναδικής αυτής ανακάλυψης…
Η ραδιενέργεια, γένους θηλυκού, συνδέθηκε από την αρχική της εμφάνιση στον κόσμο των επιστημών με το γυναικείο φύλο. Με την ανακάλυψη του πρώτου ραδιενεργού στοιχείου, το γνωστό σε όλους μας ράδιο, από την πρωτοπόρο στη ζωή και στην επιστήμη Μαρία Σκλοντόφσκα-Κιουρί, πέραν από το γεγονός ότι η λαμπρή αυτή επιστήμονας ανέτρεψε πολλές από τις μέχρι τότε σταθερές του κόσμου της Χημείας, βοήθησε σημαντικά στο να ανοίξει παράλληλα και ο δρόμος για τις γυναίκες στον χώρο των θετικών επιστημών. Το βραβείο Νόμπελ Φυσικής το 1903 συνιστά την κορύφωση αυτής της ανατρεπτικής πορείας. Και αυτό ήταν μόνο η αρχή, καθώς σύντομα θα γίνονταν αντιληπτές οι θετικές επιδράσεις της ραδιενέργειας, καθώς και οι πολλαπλές δυνατότητες εφαρμογής της στο πεδίο της ιατρικής, επεκτείνοντας την επέλαση της νέας αυτής υπερδύναμης τόσο στα εργαστήρια των ερευνητών, όσο και στη συνείδηση των απλών ανθρώπων.
Την πιο προσφιλή σε όλους μας εφαρμογή της νέας αυτής ανακάλυψης αποτελεί, φυσικά, η λήψη ακτινογραφίας. Ο μηχανισμός πίσω από αυτή την κοινότυπη πλέον διαγνωστική μέθοδο είναι αρκετά απλός, με τις δέσμες της ραδιενεργούς ακτινοβολίας να διέρχονται μέσα από το σώμα μας. Καθώς αυτή απορροφάται σε διαφορετικό βαθμό από τα οστά και τους μαλακούς μας ιστούς, οδηγώντας στη γνωστή σε όλους μας μεγάλης αντίθεσης εικόνα. Η εφαρμογή αυτή διεύρυνε σε τρομερό βαθμό τη διαγνωστική ισχύ των απεικονιστικών τεχνικών, διευκολύνοντας σημαντικά το έργο των ιατρών. Αξίζει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι η ίδια η Μαρία Κιουρί θα ηγούνταν ενός «τάγματος» φορητών σημείων ακτινογραφίας στη διάρκεια του πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, διασχίζοντας θαρραλέα το πεδίο της μάχης, σώζοντας κατ΄αυτόν τον τρόπο αμέτρητες ζωές. Πέραν αυτού, η ακόμη και τότε διαπιστωμένη ικανότητα της ραδιενέργειας να καταστρέφει κύτταρα, αποτέλεσε δυνητικά θεραπευτικό παράγοντα ως προς την αντιμετώπιση αυτοάνοσων νοσημάτων, για παράδειγμα του ερυθηματώδη λύκου, ακόμη και του καρκίνου, οδηγώντας στην εμφάνιση κατάλληλα σχεδιασμένων κλινικών δοκιμών λίγα χρόνια αργότερα.
Ωστόσο, δεν βαίνουν όλα ρόδινα ούτε για την αγαπημένη επιστήμονα, ούτε και για τους θιασωτές της σπουδαίας ανακάλυψής της. Ήδη από τη διαδικασία απομόνωσης του ραδίου έγιναν αντιληπτές τόσο η ικανότητα του νέου αυτού στοιχείου να διασκορπίζεται εύκολα στον χώρο, επικαθιζόμενο στις διάφορες επιφάνειες, όσο και η αντίστοιχη ικανότητα να δημιουργεί παρόμοια με εγκαύματα έλκη στο δέρμα, όπως αναφέρει ο σύζυγος και συνεργάτης της Μαρίας, Πιερ, στην αλληλογραφία του. Τα εγκαύματα αυτά, εντούτοις, αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Υπερβολική κόπωση, συνεχόμενες εμέσεις, στις οποίες συχνά περιέχεται και αίμα, διάρροια, υψηλός πυρετός, σύγχυση, καθώς και απώλεια του τριχωτού της κεφαλής συνθέτουν το μωσαΪκό της πολύπλευρης επίθεσης του αόρατου αυτού εχθρού. Τα συμπτώματα αυτά, καθώς και ο χρόνος της εμφάνισής τους, φαίνεται να συνδέονται σχεδόν αναλογικά με το ποσό της ραδιενέργειας, όπως και τον χρόνο έκθεσης του ατόμου στον επιβλαβή για αυτόν παράγοντα.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι σε περίπτωση που η αποφυγή έκθεσης στη ραδιενέργειας δεν είναι δυνατή, πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα συμπτώματα αυτά, κατόπιν, φυσικά, της έγκαιρης διάγνωσής τους με τη διεξαγωγή των κατάλληλων αιματολογικών εξετάσεων. Καταρχάς, είναι επιτακτική η απομάκρυνση από την πηγή της μόλυνσης, όπως και όλων των υπόλοιπων μολυσμένων αντικειμένων, και κατά δεύτερον, η απομάκρυνση αυτή οφείλει να ακολουθείται από χορήγηση ορού και κατάλληλων αντιβιοτικών, προς βελτίωση της κλινικής εικόνας του ατόμου. Η αξιοποίηση του καλιούχου ιωδίου έχει αποδειχθεί μάλιστα ιδιαίτερα αποτελεσματική, καθώς ανταγωνίζεται το τοξικό ραδιενεργό ιώδιο, το οποίο και προκύπτει από την έκθεση στη ραδιενεργό πηγή, αποτρέποντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη χρήση του από τον οργανισμό και συνεπώς την περαιτέρω εξασθένισή του. Συνίσταται, μάλιστα, σε επιβεβαιωμένα κρούσματα της «ασθένειας των ακτίνων», να παρακολουθούν στενά την πορεία του θυρεοειδούς τους, καθώς ο αδένας αυτός χρησιμοποιεί κατά κύριο λόγο το ιώδιο, οπότε και σε περίπτωση μόλυνσης αυξάνονται δραματικά οι πιθανότητες εμφάνισης κάποιας κακοήθειας.
Εντούτοις, η σωτήρια αυτή γνώση απουσίαζε την εποχή που η ραδιενέργεια έκανε τα πρώτα της βήματα στον χώρο της επιστήμης, συνεπώς, δεν κατέστη δυνατό να διασωθούν όσοι υπέστησαν παρατεταμένη έκθεση σε αυτή, θαμπωμένοι από το φως του καινούργιου κόσμου που υποσχόταν. Η ίδια η Μαρία έπασχε από τρόμους στα χέρια, σε σημείο που δεν μπορούσε πλέον να εργαστεί, απότομες εναλλαγές στη διάθεση της, ενώ αρκετοί σύγχρονοί της φαίνονται να σημειώνουν την αδυναμία που τη χαρακτήριζε τα τελευταία χρόνια της ζωής της, όπως και το γεγονός ότι η σκληρή της δουλεία (σε συνδυασμό πάντα με την απλαστική αναιμία από την οποία υπέφερε λόγω του ραδίου) την έκανε να φαίνεται αρκετά μεγαλύτερη από την ηλικία της. Ο σύζυγός της, Πιερ, εμφάνισε μάλιστα αρκετούς μυοσκελετικούς πόνους, οι οποίοι και οφείλονταν στην εξασθένηση της οστικής του πυκνότητας λόγω αλληλεπίδρασης με το ραδιενεργό υλικό.
Ωστόσο, δεν υπήρξε μόνο η Μαρία και οι στενοί επιστημονικοί της συνεργάτες θύματα της καινούργιας αυτής ανακάλυψης. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, στο εργοστάσιο παραγωγής ρολογιών United States Radium Corporation στο New Jersey, μια ομάδα εργατριών αφιερώνονταν στην ικανοποίηση των νέων αισθητικών τάσεων που προέκυψαν από τη δημοφιλία του νέου αυτού στοιχείου, εφαρμόζοντας το λαμπερό ράδιο στα παραγόμενα ρολόγια. Η ραδιενέργεια φαίνεται να προτιμάει και πάλι το γυναικείο φύλο, προκειμένου να εκφράσει τις πιο μελανές πτυχές της, καθώς με την εφαρμογή του υλικού να απαιτεί συχνά από τις εργάτριες να γλύψουν το άκρο της βούρτσας τους, αυτές οδηγούνταν στη συστηματική, ακούσια κατανάλωση σημαντικών ποσοτήτων ραδίου. Η παρατεταμένη αυτή έκθεση προφανώς και οδήγησε σε σημαντική έκπτωση της υγείας τους, με ανησυχητικό επιπολασμό αναιμίας και οστεοπόρωσης μεταξύ των γυναικών, όπως και σε αρκετούς θανάτους, σε βαθμό μάλιστα που να κινητοποιήσει την περαιτέρω διερεύνηση των δυσάρεστων αυτών ιατρικών φαινομένων.
Το 1925, ο ιατρός Andrew McBride προσφεύγει στη Μαρία προκειμένου να ζητήσει την αρωγή της στην έρευνα. Περνάνε, ωστόσο, αρκετά χρόνια μέχρις ότου η γνωστοποίηση για τη δημοσίευση άρθρου σχετικά με μεθόδους ορθής διαχείρισης του ραδίου από την αυστριακή φυσικό Lisa Meitner, να κινητοποιήσουν τη λαμπρή επιστήμονα να δημοσιεύσει και τη δική της μέχρι τότε έρευνα πάνω στο ζήτημα. Στο μεταξύ, οι αριθμοί των πληγέντων κοριτσιών ολοένα και αυξάνονται, με τους εργαζόμενους για τη βιομηχανία γιατρούς να αξιολογούν το ράδιο ως ασφαλές υλικό, αγνοώντας τις τότε προειδοποιήσεις.
Σε ένα από τα πολλά ταξίδια της στις Η.Π.Α., εν τέλει, η Μαρία ανακοινώνει ότι ο μόνος τρόπος αποφυγής της ολοένα και μεγαλύτερης βαρύτητας «νέας ασθένειας» είναι η κατηγορηματική αποφυγή της επαφής με το νέο υλικό. Η ίδια, ωστόσο, δεν θα είναι σε θέση να ακολουθήσει την ίδια της τη συμβουλή, με την υγεία της να βρίσκεται σε διαρκή ύφεση. Η μοίρα της μεγάλης επιστήμονος φαίνεται προδιαγεγραμμένη. Η κατασκευή των φανταχτερών ρολογιών συνεχίστηκε κανονικά, με τα θύματα της εθελούσιας «κώφωσης» των ιθυνόντων της βιομηχανίας προς τις προειδοποιήσεις των γιατρών να αυξάνονται δραματικά. Η κατάσταση συνεχίζεται μέχρις ότου το 1934, το ράδιο να προστεθεί επιτυχώς, με τις ακούραστες προσπάθειες μιας ομάδας διακεκριμένων επαγγελματιών υγείας, στη λίστα των απαγορευμένων ως προς την εργασία υλικών, εμπνέοντας μια γενικευμένη μεταρρύθμιση της ιατρικής της εργασίας.
Την ίδια χρονιά έσβησε και το φωτεινό άστρο της πρωτοπόρου επιστήμονος. Πληγωμένη από το ίδιο της το δημιούργημα, σε μια ανατριχιαστική αλληγορία με τον προφητικό, επίσης κατεστραμμένο από το τέρας που «γέννησε» επιστήμονα Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλλυ έναν αιώνα περίπου πριν, η ιστορία της Πολωνούς καινοτόμου ερευνήτριας παραμένει ένα φωτεινό παράδειγμα, όχι μόνο του θάρρους και της αποφασιστικότητας που απαιτείται από την επιστημονική κοινότητα προκειμένου να προκαλέσει τα όρια του μέχρι τώρα αντιληπτού μας κόσμου, αλλά και της εναργούς ανάγκης να τεθούν σαφή όρια στη δίψα αυτή για ανακάλυψη.
Μόνο κατ’ αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται η προστασία τόσο των ίδιων των τολμηρών επιστημόνων, όσο και των απλών ανθρώπων που σπεύδουν να επωφεληθούν της σωτηρίας που, πολλές φορές, οι νέες αυτές ανακαλύψεις ευαγγελίζονται. Τα όρια αυτά μπορούν να σχεδιαστούν μόνο με μια προσεκτική, επιφυλακτική ακόμη προσέγγιση των νέων ανακαλύψεων όταν αυτές πλέον τεθούν σε εφαρμογή. Τα λεγόμενα κορίτσια του ραδίου, από την άλλη, παραμένουν μια θλιβερή υπενθύμιση του τι συμβαίνει όταν η επιστημονική δεοντολογία θυσιάζεται στον βωμό του κέρδους, παράδειγμα το οποίο (ελπίζουμε σήμερα να) έχει αποφευχθεί…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Esposizioni universali, la fisica-chimica e le nuove malattie da lavoro: il caso di Marie Sklodowska Curie e le ragazze del radio, National Library of Medicine, διαθέσιμο εδώ
- Radiation Poisoning, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
- X-Rays, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
