Κρίση γεννήσεων ή μητρότητα στον πατριαρχικό καπιταλισμό;

Της Γεωργίας Παγιαβλά,

Σύμφωνα με νέα έκθεση του ΟΗΕ, τα ποσοστά γεννήσεων παγκοσμίως βρίσκονται σε πρωτοφανή πτώση. Η γονιμότητα σε παγκόσμιο επίπεδο, έχει μειωθεί από 5 γεννήσεις ανά γυναίκα κατά μέσο όρο το 1950, σε 2,3 γεννήσεις ανά γυναίκα το 2021. Το ποσοστό γονιμότητας στις ΗΠΑ έφτασε σε ιστορικά χαμηλό επίπεδο το 2023, με περίπου 1,6 γεννήσεις ανά γυναίκα. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο συνολικός δείκτης γονιμότητας έπεσε σε νέο χαμηλό, με 1,38 γεννήσεις ανά γυναίκα το 2023. Η Ελλάδα κατατάσσεται στην 17η θέση παγκοσμίως όσον αφορά τα χαμηλότερα ποσοστά γονιμότητας, με μέσο όρο 1,4 γεννήσεις ανά γυναίκα. Μέχρι το 2100, εκτιμάται ότι το φαινόμενο αυτό θα παρατηρείται στο 97% των χωρών παγκοσμίως, με τον συνολικό δείκτη γονιμότητας να προβλέπεται να μειωθεί από 2,23 γεννήσεις ανά γυναίκα το 2021, σε 1,68 το 2050 και περαιτέρω σε 1,57 το 2100. Με λίγα στις περισσότερες περιοχές θα συνεχίσει να καταγράφεται συγχρονική γονιμότητα κάτω των 2,1 παιδιών ανά γυναίκα, ένα απαραίτητο κατώφλι για να διατηρήσει μια χωρική ενότητα σταθερό τον πληθυσμό της.

Ο αριθμός των γεννήσεων στις ΗΠΑ μειώθηκε κατά 4% το 2020, φτάνοντας στο χαμηλότερο επίπεδο από το 1979. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση το 2023 καταγράφηκαν μόλις 3,67 εκατομμύρια γεννήσεις στις 27 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σημειώνοντας μείωση 5,4% σε σύγκριση με το 2022. Πρόκειται για το δεύτερο συνεχόμενο έτος κατά το οποίο οι γεννήσεις παραμένουν κάτω από το όριο των 4 εκατομμυρίων.

Η μείωση των γεννήσεων στην Ελλάδα ξεκίνησε από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και για πρώτη φορά στη μεταπολεμική της ιστορία, καταγράφεται σταθερή ετήσια πληθυσμιακή μείωση από το 2010 και μετά. Τα παραπάνω στοιχεία υποδηλώνουν ότι πολλές χώρες αντιμετωπίζουν πλέον μια σοβαρή «κρίση γεννήσεων», με διαρκώς μειούμενα ποσοστά γεννήσεων και πληθυσμιακή συρρίκνωση.

Οι κυβερνήσεις υποστηρίζουν ότι λαμβάνουν μέτρα για την υποστήριξη των οικογενειών. Η κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ, για παράδειγμα, έχει πρόσφατα προτείνει διάφορα κίνητρα για τη μητρότητα — ή, πιο σωστά, για τη γέννα. Μεταξύ αυτών είναι το «επίδομα μωρού» ύψους 5.000 δολαρίων για κάθε Αμερικανίδα μητέρα, καθώς και ένα Εθνικό Μετάλλιο Μητρότητας για τις μητέρες με έξι ή περισσότερα παιδιά (ενώ παρόμοια μετάλλια έχουν απονεμηθεί σε αυταρχικά καθεστώτα). Στην Ελλάδα,  η κυβέρνηση αύξησε το αφορολόγητο όριο κατά 1.000 ευρώ για οικογένειες με παιδιά, επεκτείνοντας το επίδομα μητρότητας για ελεύθερους επαγγελματίες και αγρότες από 4 σε 9 μήνες, με ποσό ίσο στον κατώτατο μισθό. Εισήχθη επίσης κοινωνικό τιμολόγιο ρεύματος για πολύτεκνους, ενώ στο δημόσιο τομέα αυξήθηκε το οικογενειακό επίδομα κατά 20 ευρώ για το πρώτο παιδί και κατά 50 ευρώ για κάθε επόμενο. Παράλληλα, θεσπίστηκε πλαφόν στο περιθώριο κέρδους του βρεφικού γάλακτος και αυξήθηκαν τα επιδόματα για πολύτεκνες οικογένειες. Είναι προφανές ότι πρόκειται για μέτρα που μοιάζουν περισσότερο με φιέστες ή επικοινωνιακά τρικ, παρά με ουσιαστικές και βιώσιμες λύσεις απέναντι στην πολύπλοκη κρίση γεννήσεων και στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες οικογένειες.

Η κυρίαρχη (mainstream) βιβλιογραφία, στην προσπάθειά της να εντοπίσει τους παράγοντες που επηρεάζουν τις τάσεις της γονιμότητας, εστιάζει κυρίως σε κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες. Ένας από τους βασικότερους είναι η οικονομική ανάπτυξη, καθώς ο συνολικός δείκτης γονιμότητας τείνει αρχικά να μειώνεται και στη συνέχεια να αυξάνεται παράλληλα με το κατά κεφαλήν ΑΕΠ, ακολουθώντας μια τροχιά που θυμίζει «αντεστραμμένο J». Το φαινόμενο αυτό συχνά συνοδεύεται από την αυξημένη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας. Ταυτόχρονα, εστιάζει (η κυρίαρχη βιβλιογραφία) στις αλλαγές στους κοινωνικούς κανόνες γύρω από την τεκνοποίηση: αν και η οικογένεια παραμένει στην κορυφή της ιεραρχίας των αξιών, ο σύγχρονος τρόπος ζωής, οι ατομικές προτιμήσεις και οι επαγγελματικές φιλοδοξίες οδηγούν συχνά σε καθυστέρηση της απόκτησης παιδιών, κυρίως λόγω της αργοπορημένης ένταξης των νέων στην αγορά εργασίας. Επιπλέον, κάνει μνεία στο άμεσο και έμμεσο κόστος της ανατροφής παιδιών —όπως τα έξοδα για την εκπαίδευσή τους ή η απώλεια εισοδήματος λόγω της αποχής της μητέρας από την εργασία— λειτουργεί αποτρεπτικά για την απόκτηση μεγάλου αριθμού παιδιών. Ως αποτέλεσμα, επισημαίνεται ότι πολλές οικογένειες επιλέγουν να αποκτήσουν λιγότερα παιδιά, εστιάζοντας περισσότερο στην ποιότητα της ανατροφής τους, εκφράζοντας έτσι το χαρακτηριστικό “trade-off” μεταξύ ποσότητας και ποιότητας.

Αυτό που συχνά παραλείπει η κυρίαρχη θεωρία και που δεν μπορεί να λάβει ουσιαστική πολιτική διάσταση μέσα από τις νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις, είναι η διάσταση του πατριαρχικού καπιταλισμού, δηλαδή ένα σύστημα όπου η ανδρική κυριαρχία και οι οικονομικές δομές λειτουργούν μαζί για να διαμορφώσουν τις ζωές μας. Παρά την αυξανόμενη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, μέσα στην οικογένεια δεν έχει αλλάξει πολύ ο καταμερισμός των ρόλων αφού οι γυναίκες συνεχίζουν να κάνουν το μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς του σπιτιού και τη φροντίδα των παιδιών. Έτσι, οι γυναίκες βιώνουν το λεγόμενο «διπλό ωράριο», όπου μετά την εργασία τους έξω από το σπίτι, έχουν να αντιμετωπίσουν και την οικιακή εργασία, χωρίς να υπάρχει πραγματική ανακούφιση ή ισότιμη κατανομή. Αυτό το ζήτημα δεν αντιμετωπίζεται ουσιαστικά από τις νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις, γιατί το πολιτικό τους πλαίσιο δεν αμφισβητεί τις βαθιές αυτές δομές που συνδέουν πατριαρχία και καπιταλισμό. Έτσι, η οικονομική συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας δεν εξαλείφει την οικονομική τους εξάρτηση από τους άνδρες, καθώς η δομή της πατριαρχίας και του καπιταλισμού είναι εξαιρετικά ευέλικτη και προσαρμοστική. Ο πατριαρχικός καταμερισμός της εργασίας, είτε γίνεται ανεκτός από το κεφάλαιο είτε όχι, διαμορφώνει τον σύγχρονο καπιταλισμό, αφού η πατριαρχία νομιμοποιεί τον καπιταλιστικό έλεγχο και ταυτόχρονα τον αναπαράγει.

Η φεμινίστρια συγγραφέας Εστέρ Βίβας στο βιβλίο της «Ανυπάκουη μαμά» αναφέρει ότι, η «κρίση των γεννήσεων» δεν μπορεί να ιδωθεί αποσπασματικά, αλλά συνδέεται άμεσα με το γενικότερο φαινόμενο της κρίσης φροντίδας. Το 80% των μητέρων επιθυμούν να βρίσκονται κοντά στο παιδί τους τον πρώτο χρόνο ζωής του, αλλά τα περιορισμένα δικαιώματα άδειας μητρότητας και η έλλειψη υποστήριξης καθιστούν αυτό το δικαίωμα σχεδόν ανέφικτο. Παράλληλα, ενώ οι περισσότερες γυναίκες θέλουν να παραμείνουν ενεργές στην αγορά εργασίας, η κοινωνία και οι θεσμοί εξακολουθούν να συσχετίζουν τη φροντίδα των παιδιών με την οικειοθελή παραίτηση από τις επαγγελματικές και προσωπικές τους επιδιώξεις.

Η συγγραφέας εξηγεί ότι μια «ανυπάκουη μαμά» είναι μια γυναίκα που γνωρίζει τα δικαιώματά της και τα διεκδικεί αποφασιστικά, έχοντας ως βασικότερο το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση. Για την ίδια, αυτό σημαίνει ότι η εγκυμοσύνη, ο τοκετός, ο θηλασμός και η ανατροφή των παιδιών είναι αποκλειστικά δικές της αποφάσεις. Ωστόσο, αυτό το αυτονόητο δικαίωμα συστηματικά της αρνείται η κοινωνία και οι θεσμοί, με συνεχείς παραβιάσεις τόσο των δικαιωμάτων των μητέρων όσο και των παιδιών τους. Σε αυτό το μητροφοβικό και παιδοφοβικό πλαίσιο, ο φεμινισμός λειτουργεί ως καταφύγιο και εργαλείο απελευθέρωσης για τις μητέρες, προσφέροντάς τους τη δύναμη να αντισταθούν και να διεκδικήσουν τη σεβαστή θέση που τους αξίζει. Για αυτό, η ένταξη της μητρότητας και των συναφών πλευρών της στη θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής αποτελεί μια αναγκαία και βαθιά διερεύνηση. Η συγγραφέας μας προτρέπει να διεκδικήσουμε ένα νέο μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης που θα θέτει τη μητρότητα και τη φροντίδα στο επίκεντρο, δίνοντάς τους την αξία και την ορατότητα που τους αναλογεί.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Anatropi news, ΟΗΕ: Παγκόσμια πτώση στα ποσοστά γεννήσεων, διαθέσιμο εδώ
• CNBC, Why U.S. policies like baby bonds and child tax credits can’t convince Americans to have kids, διαθέσιμο εδώ
• Euro news, Δημογραφικό: Το 97% των χωρών δεν θα μπορούν να διατηρήσουν τον πληθυσμό τους, διαθέσιμο εδώ
• CBS news, Births fall to 42-year low in U.S., new CDC data shows, διαθέσιμο εδώ
• The Guardian, This Mother’s Day, let’s talk about why birth rates are really declining, διαθέσιμο εδώ
• ΟΠΕΚΑ, Αύξηση του επιδόματος γέννησης κατά 400 έως 1.500 ευρώ αναδρομικά από 1/1/2023 – 7 μέτρα στήριξης της οικογένειας και των νέων γονέων ύψους 441 εκ. ευρώ το 2024, διαθέσιμο εδώ
• Διανέοσις, Η χαμηλή γονιμότητα στην Ελλάδα, δημογραφική κρίση και πολιτικές ενίσχυσης της οικογένειας, διαθέσιμο εδώ
• Πάντειο Πανεπιστήμιο, ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ: ΠΕΝΤΕ ΚΛΑΣΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, διαθέσιμο εδώ