Της Ευαγγελίας Τσόχα,
«Η τέχνη δεν είναι προνόμιο. Είναι αναγκαιότητα.» Carlos Celdran
Ο πολιτισμός, ως καθρέφτης της κοινωνίας και πηγή προσωπικής και συλλογικής ανάτασης, οφείλει να είναι ένα αγαθό προσβάσιμο σε όλους. Η τέχνη, το θέατρο, η μουσική και η έκφραση δεν πρέπει να είναι προνόμιο των λίγων, αλλά δικαίωμα των πολλών, ανεξαρτήτως ηλικίας, καταγωγής, φύλου, σωματικής ή αισθητηριακής κατάστασης. Μέσα σε αυτή τη λογική είναι κρυμμένη η έννοια της προσβασιμότητας στον πολιτισμό, η οποία δεν αφορά μόνο τη φυσική πρόσβαση σε έναν χώρο, αλλά επεκτείνεται και σε άλλες διαστάσεις συμμετοχής (π.χ. νοητική, γλωσσική, αισθητηριακή, τεχνολογική, οικονομική).
Στο πλαίσιο αυτό, το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης αποτελεί ένα παράδειγμα θεσμού που επιδιώκει ενεργά να ενισχύσει την πολιτισμική συμπερίληψη και να «ανοίξει» την εμπειρία της τέχνης σε ομάδες πληθυσμού που παραδοσιακά βρίσκονταν στο περιθώριο. Μία από τις σημαντικότερες πρακτικές του τελευταίου διαστήματος είναι η παρουσία διερμηνέων Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας (ΕΝΓ) σε θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, επιτρέποντας έτσι τα κωφά και βαρήκοα άτομα να παρακολουθούν και να συμμετέχουν ενεργά στο πολιτισμικό γίγνεσθαι της πόλης.
Η ενσωμάτωση της ΕΝΓ σε παραστάσεις δεν είναι μια απλή προσθήκη ή τεχνική διευκόλυνση. Πρόκειται για μια πράξη ουσιαστικής αναγνώρισης της γλωσσικής και πολιτισμικής ταυτότητας της κοινότητας των κωφών. Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα δεν είναι απλώς «μετάφραση» της ομιλούμενης ελληνικής. Είναι μια πλήρης και αυτόνομη γλώσσα με δική της γραμματική, σύνταξη και πολιτισμικό υπόβαθρο. Όταν λοιπόν η παράσταση μεταφέρεται και σε νοηματική γλώσσα, όχι απλώς με τη μορφή υποτίτλων, αλλά με τη ζωντανή παρουσία διερμηνέα επί σκηνής, η συμμετοχή του κωφού θεατή γίνεται ισότιμη. Δε χρειάζεται να προσπαθήσει να «συλλάβει» με τα μάτια ό,τι λέγεται, μιας και έχει πλέον πρόσβαση στο νόημα, στην ατμόσφαιρα, στη συγκίνηση, ακόμη και στο χιούμορ.
Η πρωτοβουλία του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης να εντάξει διερμηνείς ΕΝΓ σε επιλεγμένες παραστάσεις, όπως πρόσφατα σε θεατρικές παραστάσεις, όπερα και άλλα έργα, δείχνει έμπρακτα ότι η προσβασιμότητα δεν είναι απλώς υποχρέωση, αλλά επιλογή και στάση ζωής. Χωρίς να περιορίζεται στην παροχή ραμπών και ηχητικής ενίσχυσης, επιδιώκει μια ολιστική προσέγγιση της έννοιας «προσβάσιμος πολιτισμός». Οι συνεργασίες με φορείς και συλλόγους της κοινότητας των Κωφών, η εκπαίδευση του προσωπικού στην επικοινωνία με άτομα με αναπηρία, η εξασφάλιση θέσεων για χρήστες αναπηρικών αμαξιδίων, η πρόβλεψη για τους συνοδούς – όλα αυτά συνθέτουν ένα μοντέλο που μπορεί και πρέπει να λειτουργήσει ως οδηγός για ισότιμη πρόσβαση και διαμόρφωση μίας ολοκληρωτικής εμπειρίας.
Μάλιστα, η παρουσία της ΕΝΓ στις παραστάσεις δεν ενισχύει μόνο τους θεατές, αλλά παράλληλα ενδυναμώνει και τους καλλιτέχνες. Οι ηθοποιοί και μουσικοί που συμμετέχουν σε προσβάσιμες παραγωγές γίνονται δέκτες της χαράς, της συγκίνησης, της ζωντανής ανταπόκρισης του κοινού και αντιλαμβάνονται πως η τέχνη δεν περιορίζεται μόνο σε όσους ακούν ή βλέπουν, αλλά μεταφράζεται σε κίνηση, ρυθμό και εικόνα, ευνοώντας τη συμπερίληψη. Όλοι μπορούμε να συμφωνήσουμε λέγοντας πως η συμπερίληψη δεν είναι προαιρετική. Πλέον είναι ένα συνταγματικά κατοχυρωμένο δικαίωμα, το οποίο η πολιτεία και οι πολιτιστικοί φορείς έχουν την ευθύνη να εξασφαλίσουν. Άλλωστε, η απόλαυση της τέχνης χωρίς φραγμούς υπερισχύει και δεν υποκύπτει στον πειρασμό της απολογητικής: «δεν υπάρχουν πόροι», «το κοινό είναι μικρό» και «η υλοποίηση είναι δύσκολη».
Το παράδειγμα του Μεγάρου Μουσικής Θεσσαλονίκης αποδεικνύει ότι όταν υπάρχει πολιτική βούληση, συνέργεια με την κοινότητα και καλλιτεχνική ευαισθησία, η προσβασιμότητα στον πολιτισμό γίνεται πράξη. Δεν πρόκειται για μεμονωμένες ενέργειες, αλλά για μια σταδιακή μετατόπιση της νοοτροπίας – από την ανοχή στη διαφορά, στην αποδοχή και έμπρακτη ενσωμάτωσή της. Το ζητούμενο είναι να διευρυνθεί αυτή η πρακτική και σε άλλους πολιτιστικούς θεσμούς, να αναπτυχθούν περισσότερες δράσεις προσβάσιμες σε άτομα με αισθητηριακές, κινητικές ή νοητικές αναπηρίες και α δημιουργηθεί ένα δίκτυο πολιτιστικών χώρων που θα λειτουργούν σύμφωνα με τις αρχές καθολικής σχεδίασης και κοινωνικής δικαιοσύνης. Γιατί μόνο τότε μπορούμε να μιλήσουμε για πραγματικό πολιτισμό και για τέχνη που βλέπει, ακούει και αγκαλιάζει όλους και όλες.
