Του Κυριάκου Χατζησάββα,
Η άσκηση της τιμωρίας αποτελούσε το κυριότερο μέσο στην προσπάθεια της εκάστοτε εξουσίας να κατέχει το μονοπώλιο της βίας. Η τιμωρία στην Πρώιμη Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία είχε μία εντελώς διαφορετική μορφή από αυτήν στην εποχή μας, όσον αφορά τα καταδικαστέα εγκλήματα, τις ποινές καθώς και τις συνέπειες.
Αρχικά, το έγκλημα που αντιμετωπιζόταν με τη μεγαλύτερη σκληρότητα ήταν η αίρεση. Παρά το γεγονός πως αυτή αναδείχτηκε ως σοβαρό έγκλημα μόλις τον 13ο αιώνα, η συγκεκριμένη κατηγορία επέφερε τιμωρίες που χαρακτηρίζονταν από ακραία βιαιότητα κατά του κατηγορουμένου, ιδιαίτερα κατά την περίοδο των θρησκευτικών συγκρούσεων (1520 – 1650). Πολλές φορές, η κατηγορία οδηγούσε σε εκτέλεση, η οποία είχε μορφή δημόσιου θεάματος με σκοπό την τρομοκράτηση της κοινωνίας και στη συνέχεια την αποτροπή παρόμοιων εγκλημάτων. Οι καταδίκες στα καθολικά κράτη ενέπιπταν στη δικαιοδοσία, είτε των επισκοπικών δικαστηρίων, είτε των δικαστηρίων της Ιεράς Εξέτασης. Τα τελευταία, ωστόσο, δεν είχαν το δικαίωμα θανάτωσης του κατηγορουμένου, με αποτέλεσμα να τον παραδίδουν στον κοσμικό νόμο σε τέτοιες περιπτώσεις. Αποτέλεσμα, ήταν η πλειονότητα των καταγεγραμμένων θανατικών ποινών να προέρχονταν από τα κρατικά και αστικά δικαστήρια. Η τιμωρία για το έγκλημα της αίρεσης εξελίχτηκε και σε εργαλείο ενίσχυσης και θεμελίωσης της κρατικής εξουσίας, όπως στην περίπτωση της Γαλλίας και της Chambre Ardente. Χαρακτηριστικά, μεταξύ του 1520 και του 1560, στη δυτική Ευρώπη, εκτελέστηκαν περίπου 3000 άνθρωποι με αποφάσεις των κρατικών δικαστηρίων.
Άλλη μια σημαντική κατηγορία παραβατικής συμπεριφοράς αποτελούσαν τα προφορικά αδικήματα. Το σοβαρότερο εξ αυτών ήταν η βλασφημία, η οποία μπορούσε να τιμωρηθεί ακόμη και με τη θανατική ποινή. Με μεγάλη αυστηρότητα αντιμετωπίζονταν και κατηγορίες που αφορούσαν την υποκίνηση σε στάση καθώς και η υποδαύλιση εχθρότητας κατά άλλων μελών της κοινωνίας, είτε μέσω του γραπτού λόγου είτε, συχνότερα, μέσω της δυσφήμησης ή της λεκτικής προσβολής. Η ενασχόληση της Ιεράς Εξέτασης με τα συγκεκριμένα αδικήματα καταδεικνύει και τη βαρύτητα που είχαν στη συνείδηση της κοινωνίας τη συγκεκριμένη εποχή.
Παράλληλα, ιδιαίτερη σημασία πρέπει να δοθεί στα αδικήματα καθημερινής φύσεως. Αυτά ενέπιπταν στη δικαιοδοσία ενός πλήθους τοπικών δικαστηρίων, τόσο στα χωριά, όσο και στις πόλεις, με αποτέλεσμα μια ανησυχητική ανακολουθία στην τιμωρία των αδικημάτων, με συχνά αυθαίρετες αποφάσεις που επέβαλλαν τη θανατική ποινή. Το παραπάνω ανησυχούσε την κεντρική εξουσία, με τις κρατικές αρχές να αρχίζουν να παρεμβαίνουν στη σφαίρα της ιδιωτικής δικαιοδοσίας ήδη από τον 16ο αιώνα, προσπαθώντας να ελέγξουν την κατάσταση, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία. Η κρατική στρατηγική τα επόμενα χρόνια είχε 3 ουσιαστικούς στόχους: τον περιορισμό του δικαιώματος επιβολής της θανατικής ποινής αποκλειστικά στα κυβερνητικά όργανα, τον σαφή προσδιορισμό των αδικημάτων που αποτελούσαν εγκληματική πράξη και την απομάκρυνση από παραδοσιακές τιμωρητικές πρακτικές. Ακόμη, προχώρησαν σε σωρεία σημαντικών μεταρρυθμίσεων σχετικά με τη δικαστική διαδικασία.
Από τα υπάρχοντα στοιχεία φαίνεται πως οι δημόσιες εκτελέσεις ήταν ένα σπάνιο φαινόμενο, το οποίο, ωστόσο, αξίζει να μελετηθεί, τόσο για το βαθμό βιαιότητάς του, όσο και για τη σημασία του. Οι δημόσιες εκτελέσεις για κοσμικά ζητήματα είχαν τη μορφή δημοσίων θεαμάτων, με έντονη επίδειξη σκληρότητας, καθώς στόχευαν στον παραδειγματισμό του κοινού και στην αποσαφήνιση των συνεπειών αντίστοιχων εγκλημάτων στο κοινό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι εκτελέσεις πολιτικών στην Αγγλία, οι οποίες διακρίνονταν για την βαναυσότητά τους. Η βιαιότητα των εκτελέσεων εντάθηκε ακόμη περισσότερο με την ενίσχυση του κρατικού ελέγχου, σε μια προσπάθεια των αρχών να επιβάλουν ένα αυστηρό σύστημα ελέγχου και καταστολής. Όμως, η πρακτική των δημόσιων εκτελέσεων είχε πάψει, μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, να είναι αποδεκτή, ενώ εγκαταλείφθηκαν και αρκετές τιμωρητικές πρακτικές, όπως ο ακρωτηριασμός. Παράλληλα, ενώ τα βασανιστήρια εξακολουθούσαν να επιδοκιμάζονται, ένας ολοένα και αυξανόμενος αριθμός νομομαθών επιχειρηματολογούσε κατά της χρήσης τους. Σε άμεση σχέση με την κοινωνική της χρήση, η νομική σύλληψη της τιμωρίας είχε αρχίσει να αλλάζει.
Εντελώς διαφορετική, σε σχέση με την εποχή μας, υπήρξε και η χρήση των φυλακών στην προβιομηχανική Ευρώπη. Παρά την ύπαρξή τους για πολλούς αιώνες, η χρήση τους αφορούσε μόνο τον προσωρινό εγκλεισμό του παραβάτη μέχρι την εκδίκαση της υπόθεσής του. Οι εγκληματίες δεν καταδικάζονταν σε φυλάκιση παρά μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις, με τις συνηθέστερες τιμωρίες να είναι η σωματική τιμωρία, η εξορία από την κοινότητα και η εκτέλεση. Οι φυλακές και το αναμορφωτικό σύστημα, με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, αναδυθήκαν μόλις τον 19ο αιώνα.
Την εποχή που μελετούμε, διακρίνεται μεγάλος αριθμός πειθαρχικών λύσεων, με τη σωματική τιμωρία να αποτελεί την πιο δραστική, σχετικά με τον περιορισμό της εγκληματικότητας. Ωστόσο, μπορούν να ανιχνευτούν τουλάχιστον 3 ακόμη, των οποίων οι μακροπρόθεσμες συνέπειες ήταν εξίσου σημαντικές. Αυτές αποτελούνταν από την περιθωριοποίηση, τον αποκλεισμό και τον εγκλεισμό. Μέσω αυτών, οι εγκληματίες απορρίπτονταν από την κοινωνική σφαίρα ενώ καταδεικνύονταν ως απειλή προς το σύνολο της κοινότητας. Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει και για την τιμωρία της εξορίας όπως αυτή διαμορφώθηκε στην Αγγλία του 18ου αιώνα. Σχετικά με την τελευταία και σε συνέχεια νόμου που υπερψηφίστηκε στο 1718 στο αγγλικό κοινοβούλιο, εισήχθη στη χώρα μια ιδιαίτερη μορφή εξορίας, κατά την οποία ο καταδικασμένος εκτοπιζόταν στις αποικίες. Υπολογίζεται πως κατά τις δύο επόμενες γενιές, 50.000 κατάδικοι υποχρεώθηκαν να μετοικήσουν στην άλλη άκρη του Ατλαντικού.
Τέλος, η πιο ιδιαίτερη απάντηση στην εγκληματικότητα κατά την Πρώιμη Νεότερη Εποχή υπήρξε η αμνήστευση. Οι κοινωνίες της εποχής ήταν πιο πρόθυμες, σε σχέση με τις σύγχρονές μας, να συγχωρήσουν και συμφιλιωθούν. Αναφορικά, με παραπτώματα θρησκευτικής φύσης, οι υπεύθυνες αρχές ήταν διατεθειμένες να συγχωρήσουν τον κατηγορούμενο σε περίπτωση ειλικρινούς μετάνοιας. Παράλληλα, υπό το πρίσμα και πάλι της μετάνοιας, οι κακοποιοί διαφόρων εγκλημάτων ενθαρρύνονταν σε πολλές περιπτώσεις να λάβουν μέρος σε προσκυνηματικό ταξίδι, μέσω του οποίου τους δινόταν η ευκαιρία να εξαγνιστούν. Ακόμα, σε αρκετές περιοχές, όπως η Καταλονία και η Γαλλία, σε υποθέσεις δολοφονίας παρουσιάζονται τακτικές δημόσιας συμφιλίωσης των δύο πλευρών με σκοπό την αποφυγή βίαιης αντεκδίκησης και αιματηρής βεντέτας.
Καταληκτικά, κατά την Πρώιμη Νεότερη εποχή στην Ευρώπη, τα παραπτώματα έπρεπε να τιμωρούνται παραδειγματικά για να αποφευχθούν στο μέλλον από άλλα μέλη της κοινότητας, ενώ η ιδέα του αναμορφωτικού συστήματος δεν είχε ακόμη εκκολαφθεί. Όμως, παρά τη βιαιότητα που χαρακτήριζε τις πλείστες ποινές, υπήρχε και η ευκαιρία της συγχώρεσης των εγκλημάτων, εάν αναγνωριζόταν γνήσια μετάνοια του παραβάτη. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό πως, τόσο οι μέθοδοι και οι τακτικές, όσο και η γενικότερη αντίληψη της εγκληματικότητας και της αντιμετώπισής της, διαφέρουν σε τεράστιο βαθμό από τη σημερινή πραγματικότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Henry Kamen (2002), Πρώιμη Νεότερη Ευρωπαική Ιστορία, εκδ: Μεταίχμιο
- Merry E. Wiesner-Hanks (2008), Πρώιμη Νεότερη Ευρώπη 1450-1789, εκδόσεις Ξιφαράς
- Peter Spierenburg (1984), The Spectacle of Suffering: Executions and the Evolution of Repression, Cambridge
