Του Κωνσταντίνου Μπαρτζώκα,
Στο debate του Jordan Peterson στο Jubilee, όταν ρωτήθηκε αν πιστεύει στον Θεό, απάντησε με μια ερώτηση: «Τι εννοείτε όταν λέτε ‘πιστεύω’;». Η κίνηση αυτή έγινε αντικείμενο χλευασμού από πολλούς, που την εξέλαβαν ως υπεκφυγή. Κι όμως, η ερώτηση έχει βαρύτητα. Χωρίς βέβαια να συμφωνώ με τα επιχειρήματα του Peterson, θεωρώ ότι αξίζει να αναλογιστούμε τι σημαίνει το ρήμα «πιστεύω».
Στην καθημερινή γλώσσα, η λέξη «πιστεύω» χρησιμοποιείται με πολλές σημασίες: άλλοτε για να δηλώσει μεταφυσική ή θρησκευτική πίστη, όπως στο «πιστεύω στον Θεό», και άλλοτε για να εκφράσει εμπιστοσύνη ή ελπίδα, όπως στο «πιστεύω στον εαυτό μου» ή «στην ανθρωπότητα». Όμως οι έννοιες αυτές, όσο κι αν συγχέονται, δεν ταυτίζονται. Συχνά όμως, αυτές οι δηλώσεις έχουν ελάχιστη σχέση μεταξύ τους. Η πίστη δεν είναι μία και ενιαία. Υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους πιστεύουμε και διαφορετικά επίπεδα βάθους, ειλικρίνειας και συνειδητότητας.
Ο φιλόσοφος Joe Folley, σε μια οξυδερκή ανάλυση του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιεί ο Peterson τον όρο «πίστη», παρουσιάζει τρεις βασικές φιλοσοφικές ερμηνείες που διαμορφώνουν το πώς κατανοούμε το τι σημαίνει να πιστεύεις κάτι. Η πρώτη είναι η πίστη ως αναπαράσταση: μια εσωτερική γνωστική κατάσταση, σαν να έχεις αποθηκευμένη μια πρόταση στο μυαλό σου που λες ότι είναι αληθής. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, κάποιος που λέει «πιστεύω στον Θεό» δηλώνει ότι θεωρεί πως η πρόταση «ο Θεός υπάρχει» αντιστοιχεί στην πραγματικότητα.
Η δεύτερη είναι η διαθετική προσέγγιση: η πίστη δεν είναι απλώς αυτό που σκέφτεσαι, αλλά το πώς ενεργείς. Πιστεύεις κάτι όταν οι επιλογές σου το αντανακλούν. Η τρίτη προσέγγιση συνδυάζει τις δύο προηγούμενες και βλέπει την πίστη ως ψυχολογική και υπαρξιακή λειτουργία. Πιστεύω κάτι όταν αυτό παίζει ρόλο στον τρόπο με τον οποίο νοηματοδοτώ τον κόσμο, οργανώνω τις επιθυμίες μου και καθορίζω τη συμπεριφορά μου. Πρόκειται για μια πιο λειτουργική κατανόηση. Η πίστη δεν είναι κάτι που έχεις σαν αντικείμενο, αλλά κάτι που κάνει δουλειά μέσα σου.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η αποφυγή του Peterson να απαντήσει ευθέως στο ερώτημα αν πιστεύει στον Θεό δεν είναι ουδέτερη. Είναι μια ρητορική στρατηγική που του επιτρέπει να παραμένει ασαφής, ώστε να διατηρεί κοινό από διαφορετικά ιδεολογικά φάσματα. Όταν δε δεσμεύεσαι σε συγκεκριμένο περιεχόμενο πίστης, επιτρέπεις στον ακροατή να προβάλει πάνω σου ό,τι θέλει. Είναι μια θολή πίστη χωρίς μεταφυσικό ρίσκο. Έχει τη γλώσσα της πίστης, αλλά όχι την ευθύνη της.
Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο τον Peterson. Στη δημόσια σφαίρα, η πίστη έχει μετατραπεί πολλές φορές σε κοινωνικό διακριτικό χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο. Δηλώνουμε πίστη για να δείξουμε ποιοι είμαστε ή πού ανήκουμε, όχι για να περιγράψουμε μια υπαρξιακή κατάσταση. Η δήλωση «πιστεύω» γίνεται επιφανειακή όταν δεν συνοδεύεται από συνέπεια, όταν δεν έχει σχέση με τις πράξεις μας, όταν δεν αλλάζει τον τρόπο που σχετιζόμαστε με τους άλλους.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η πίστη πρέπει να αποδεικνύεται. Υπάρχει πάντα το επιχείρημα ότι η πίστη είναι προσωπική υπόθεση και δε χρειάζεται να γίνεται ορατή. Είναι αλήθεια ότι πολλοί άνθρωποι πιστεύουν σιωπηλά, χωρίς θεαματικές δηλώσεις ή εξωτερικά σημάδια. Όμως, όταν η πίστη δηλώνεται δημόσια, όταν επιστρατεύεται ως επιχείρημα ή ως αξίωση, τότε δε μπορούμε να την αφήνουμε ασχολίαστη. Η πίστη που έχει δημόσιο ρόλο πρέπει να αντέχει δημόσιο έλεγχο.
Ένα άλλο κρίσιμο ερώτημα είναι αν μπορούμε να επιλέξουμε τι πιστεύουμε. Ο Folley επισημαίνει ότι η πίστη δεν υπακούει απευθείας στη βούληση. Δε μπορούμε να πούμε «αποφασίζω να πιστεύω στον Θεό» και να το κάνουμε να ισχύσει απλώς επειδή το θελήσαμε. Όμως μπορούμε να καλλιεργήσουμε τις συνθήκες μέσα στις οποίες μια πίστη αναπτύσσεται. Να εκτεθούμε σε ιδέες, να επιλέξουμε κοινότητες, να ανοιχτούμε σε εμπειρίες. Η πίστη δεν είναι επιλογή στιγμής, αλλά διαδρομή. Και αυτή η διαδρομή έχει ευθύνη.
Πολλοί πιστεύουν γιατί χρειάζονται να πιστεύουν. Η πίστη έχει συχνά υπαρξιακή λειτουργία. Μας προσφέρει νόημα, παρηγοριά, σταθερότητα. Αυτό δεν την καθιστά απατηλή ή αδύναμη. Αλλά πρέπει να διαχωρίζουμε την ανάγκη από την αλήθεια. Αν πιστεύουμε επειδή δεν αντέχουμε την αβεβαιότητα, δεν σημαίνει ότι αυτό που πιστεύουμε είναι αληθινό. Σημαίνει ότι η πίστη μας έχει αξία για άλλους λόγους, και αυτούς πρέπει να τους αναγνωρίσουμε, όχι να τους κρύβουμε πίσω από ρητορικά τεχνάσματα.
Γι’ αυτό, η ερώτηση «τι σημαίνει πιστεύω» δεν είναι δευτερεύουσα. Είναι θεμελιώδης για κάθε κουβέντα περί Θεού, αξιών ή ταυτότητας. Μας καλεί να εξετάσουμε αν οι δηλώσεις μας έχουν βάθος, αν οι πράξεις μας συμφωνούν με τις διακηρύξεις μας, και αν η πίστη μας είναι προϊόν ειλικρίνειας ή συνήθειας.
Σε μια εποχή όπου η πίστη δηλώνεται εύκολα αλλά σπάνια βιώνεται, το στοίχημα δεν είναι να πείσουμε τους άλλους ότι πιστεύουμε. Είναι να ξέρουμε γιατί το λέμε, και αν πράγματι το εννοούμε. Αν μιλάμε για πίστη, τότε ας την αντιμετωπίζουμε ως κάτι περισσότερο από διατύπωση. Ως κάτι που φέρει βάρος, συνέπεια και, πάνω απ’ όλα, ευθύνη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Unsolicited advise, What Do You Mean by “Believe”?, youtube.com, διαθέσιμο εδώ
- Unsolicited advice,When Debate Becomes Disaster, youtube.com, διαθέσιμο εδώ
