Της Αναστασίας Δάβαρη,
Το καλοκαίρι του 1965 υπήρξε μία από τις πιο πολυτάραχες περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Η σύγκρουση μεταξύ του εκλεγμένου πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου και του Μονάρχη Κωνσταντίνου Β΄ κορυφώθηκε με μια σειρά επιστολών, στις οποίες αντανακλώνται οι δύο διαφορετικές αντιλήψεις που είχαν οι δύο άντρες περί εξουσίας και δημοκρατίας. Οι επιστολές αυτές, μια «απλή» αλληλογραφία θα έλεγε κανείς, εξελίχθηκαν σε προοίμιο της βαθιάς πολιτικής κρίσης εκείνης της περιόδου, γνωστής ως «Ιουλιανά» και «Αποστασία», που τελικά αποτέλεσαν το προοίμιο για τις συνταρακτικές αλλαγές που θα βίωνε η Ελλάδα τα επόμενα χρόνια σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.
Η πρώτη επιστολή στάλθηκε από τον Μονάρχη στις 8 Ιουλίου 1965. Με αυστηρό και επιτιμητικό ύφος, ο Κωνσταντίνος εξέφρασε την έντονη ανησυχία του για την πολιτική κατάσταση της χώρας και κατηγόρησε την κυβέρνηση για απόκρυψη πληροφοριών σχετικά με το Κυπριακό ζήτημα. Ιδιαίτερη βαρύτητα έδωσε στην καταγγελία πως η ΚΥΠ, η οποία υπάγονταν στον Γ. Παπανδρέου, δρούσε με παρακρατικό τρόπο εντός του στρατεύματος, υπονοώντας την ύπαρξη σχεδίου για επιβολή «δικτατορικού καθεστώτος». Τονίζοντας την θέση του ως αρχηγός του κράτους και ανώτατος άρχων των Ενόπλων Δυνάμεων, μετέφερε στον Πρωθυπουργό πως καθήκον του αποτελεί να αποτρέψει οποιαδήποτε εκτροπή από το Σύνταγμα. Η επιστολή διαπνέεται από ένα πνεύμα καχυποψίας, με τον βασιλιά να εμφανίζεται ως ο προστάτης του κράτους έναντι μιας εκτελεστικής εξουσίας που, κατά την άποψή του, έχει υπερβεί τα θεσμικά της όρια.
Την επομένη, στις 9 Ιουλίου, και κυρίως με τη αιχμηρή απάντησή του στις 10 Ιουλίου, ο Γεώργιος Παπανδρέου απαντά στον Μονάρχη με έντονο ύφος, απορρίπτοντας τις κατηγορίες περί συνταγματικής εκτροπής. Υπερασπίστηκε το έργο και τη νομιμότητα της κυβέρνησής του, υπογραμμίζοντας ότι αντλεί την εξουσία της από τη λαϊκή εντολή. Κατηγόρησε τον Κωνσταντίνο ότι προσπαθεί να επιβάλει πολιτικές αποφάσεις μέσω της διατήρησης του ελέγχου στο Υπουργείο Εθνικής Άμυνας, το οποίο κατείχε τότε ο Πέτρος Γαρουφαλιάς, πρόσωπο της απολύτου εμπιστοσύνης του Παλατιού, αλλά αποξενωμένο από την κυβερνητική γραμμή της Ένωσης Κέντρου. Ο Παπανδρέου κατέστησε σαφές ότι η συνέχιση της βασιλικής παρεμβατικότητας θα τον υποχρεώσει να καταγγείλει δημόσια τη στάση του Βασιλιά στον ελληνικό λαό. Η φράση του: «Εάν επιμείνετε, θα καταγγείλω προς τον Ελληνικό λαό τας προθέσεις σας», συνοψίζει τη βαθιά ρήξη ανάμεσα στην εκλεγμένη εκτελεστική εξουσία και τον μοναρχικό θεσμό.
Στις 14 Ιουλίου, ο Κωνσταντίνος απέστειλε μια νέα, κομβική επιστολή, με την οποία απέρριψε κατηγορηματικά την επιθυμία του Παπανδρέου να αναλάβει ο ίδιος το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας. Η άρνηση αποκαλύπτει τη βούληση του Μονάρχη να ελέγχει προσωπικά τη στρατιωτική ηγεσία, παρά την κυβερνητική βούληση. Ο Γεώργιος Παπανδρέου απάντησε την επομένη με την περίφημη φράση «Δεν θα γίνω εξευτελισμένος πρωθυπουργός», καθιστώντας σαφές ότι δεν θα ανεχθεί τη θέση ενός πρωθυπουργού περιορισμένων αρμοδιοτήτων και μειωμένου κύρους. Θεώρησε ότι η άρνηση του Κωνσταντίνου να του επιτρέψει τον έλεγχο του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας συνίστατο ευθεία προσβολή της λαϊκής κυριαρχίας και παραβίαση του κοινοβουλευτισμού.
Στις 15 Ιουλίου 1965, ο Γεώργιος Παπανδρέου μετέβη στα Ανάκτορα και υπέβαλλε επίσημα την παραίτησή του. Ο Κωνσταντίνος την αποδέχθηκε αμέσως και το ίδιο βράδυ διόρισε ως νέο πρωθυπουργό τον Γεώργιο Αθανασιάδη-Νόβα, παρά το γεγονός ότι η νέα κυβέρνηση δεν διέθετε δεδηλωμένη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Η πράξη αυτή, αντί να σταθεροποιήσει την κατάσταση, προκάλεσε θύελλα κοινωνικών αντιδράσεων με χιλιάδες πολίτες να κατεβαίνουν στους δρόμους της Αθήνας και άλλων πόλεων, ενώ η ατμόσφαιρα έγινε επικίνδυνα εκρηκτική με μαζικές διαδηλώσεις, βία και δολοφονίες να λαμβάνουν χώρα.
Το επόμενο διάστημα, σχηματίστηκαν διαδοχικές κυβερνήσεις από βουλευτές που αποστάτησαν από την Ένωση Κέντρου, χωρίς όμως λαϊκή εντολή. Η κρίση των Ιουλιανών, όπως έμεινε στην ιστορία, δημιούργησε ένα έντονο κλίμα πολιτικής αστάθειας. Η κατάσταση αυτή ουδέποτε εξομαλύνθηκε, και τελικά, τον Απρίλιο του 1967, η χώρα οδηγήθηκε στη στρατιωτική δικτατορία των Συνταγματαρχών.
Οι επιστολές του Ιουλίου 1965 δεν αποτελούν απλώς μια τυπική αντιπαράθεση μεταξύ ενός πρωθυπουργού και ενός μονάρχη. Είναι το ντοκουμέντο ενός θεσμικού ρήγματος και μιας ιστορικής στιγμής κατά την οποία η Ελλάδα βρέθηκε σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Ο Κωνσταντίνος Β΄, σε μία προσπάθεια να διατηρήσει τον έλεγχο του στρατού και της πολιτικής εξουσίας, παρέκαμψε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και του κοινοβουλευτισμού. Από την άλλη πλευρά, ο Γεώργιος Παπανδρέου, με ισχυρή κοινοβουλευτική εντολή, αρνήθηκε να υπηρετήσει έναν ρόλο περιορισμένης εξουσίας, σε μια κυβέρνηση που θα βρισκόταν υπό την επιτήρηση του μοναρχικού θεσμού.
Η τελική του φράση «Δεν θα είμαι εξευτελισμένος πρωθυπουργός» συμπυκνώνει την βαθύτατη πόλωση ανάμεσα στον πλήρη εκδημοκρατισμό της χώρας και στα απομεινάρια μιας παλαιότερης μοναρχικής νοοτροπίας. Οι επιστολές αυτές αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορικής διαδρομής προς τον σύγχρονο κοινοβουλευτισμό και αναδεικνύουν την ένταση με την οποία συγκρούστηκαν οι δύο πολιτικοί ηγέτες. Η ιστορική σημασία τους έγκειται στο γεγονός ότι σηματοδοτούν, όχι μόνο το τέλος μιας εποχής, αλλά και την αρχή μιας νέας πολιτικής και κοινωνικής ωρίμανσης, η οποία, δυστυχώς, έμελλε να περάσει μέσα από το σκοτάδι της δικτατορίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Οι προσβλητικές επιστολές του βασιλιά Κωνσταντίνου στον Γ. Παπανδρέου. Η απάντηση: “δεν θα γίνω εξευτελισμένος πρωθυπουργός”, mixanitouxronou.gr, διαθέσιμο εδώ
- Επιστολή Κωνσταντίνου Βʹ της Ελλάδας προς Γεώργιο Παπανδρέου – 8 Ιουλίου 1965, wikisource.org, διαθέσιμο εδώ
- Επιστολή Κωνσταντίνου Βʹ της Ελλάδας προς Γεώργιο Παπανδρέου – 9 Ιουλίου 1965, wikisource.org, διαθέσιμο εδώ
- Επιστολή Κωνσταντίνου Βʹ της Ελλάδας προς Γεώργιο Παπανδρέου – 10 Ιουλίου 1965, wikisource.org, διαθέσιμο εδώ
- Επιστολή Κωνσταντίνου Βʹ της Ελλάδας προς Γεώργιο Παπανδρέου – 14 Ιουλίου 1965, wikisource.org, διαθέσιμο εδώ
- Επιστολή Κωνσταντίνου Βʹ της Ελλάδας προς Γεώργιο Παπανδρέου – 15 Ιουλίου 1965, wikisource.org, διαθέσιμο εδώ
