Της Δήμητρας Τσάνταλη,
Ο 20ός αιώνας στην Ευρώπη υπήρξε μία από τις πιο ταραχώδεις περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας: πολιτικά πειράματα στιγμάτισαν τα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού και σημαδεύτηκε από τη ραγδαία άνοδο και τελικά την πτώση ορισμένων από τα πιο καταπιεστικά και αυταρχικά καθεστώτα στην ιστορία της ανθρώπινης ιστορίας. Ο ολοκληρωτισμός πρόκειται για μια ανελεύθερη πολιτειακή κατάσταση σε ένα κράτος, το καθεστώς του οποίου ελέγχει και κατευθύνει άμεσα ή έμμεσα τις κοινωνικές δραστηριότητες των πολιτών του. Στην Ευρώπη του 20ου αιώνα, τα ολοκληρωτικά αυτά καθεστώτα εμφανίστηκαν σε διάφορες χώρες, ως απότοκα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ωστόσο μοιράζονταν ένα κοινό χαρακτηριστικό: την προσπάθεια για πλήρη έλεγχο και άσκηση απολυταρχικής εξουσίας.
Ο ολοκληρωτισμός, ως πολιτικό σύστημα, έχει κάποια χαρακτηριστικά που τον διαφοροποιούν από τα πιο «ηθικώς αποδεκτά» καθεστώτα και τον καθιστούν επικίνδυνο για την διαφύλαξη της ελευθερίας του λόγου και της έκφρασης. Συνήθως επιβάλλεται από έναν ηγέτη με απόλυτη εξουσία, την οποία συχνά κερδίζει με αθέμιτα μέσα, και απαιτεί την απόλυτη λατρεία προς το πρόσωπο του εξαναγκάζοντας την πίστη των πολιτών του μέσω του εκφοβισμού. Στην προσπάθεια του αυτή καταστρατηγεί την ελευθερία του λόγου και ωθεί τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης σε φίμωση ή παραπληροφόρηση. Ο έλεγχος της πληροφορίας, της ενημέρωσης και της παιδείας μέσω της προπαγάνδας είναι ίσως το χαρακτηριστικότερο μέσο που έχουν στην διάθεση τους τα ολοκληρωτικά καθεστώτα για την διαιώνιση τους καθώς με αυτόν τον τρόπο αποκρύπτουν εξ ορισμού όλες τις πιθανές παραμέτρους που θα μπορούσαν να προβληματίσουν ή να εξαγριώσουν τους πολίτες τους.
Έτσι επιτυγχάνεται η καταστολή της σκέψης και της ελευθερίας της έκφρασης, ακόμα και της ίδιας της αντιπολίτευσης. Αυτή η ιδεολογική μονοκρατορία και η απόρριψη του πλουραλισμού στις απόψεις ελλοχεύει τον τεράστιο κίνδυνο της πνευματικής συσκότισης, καθιστώντας τους πολίτες δέσμιους των συνθηκών και ανήμπορους να αντιδράσουν στην όποια καταπάτηση των δικαιωμάτων τους, καθώς δεν θα είναι σε θέση να την αντιληφθούν ως τέτοια. Η όποια δημοκρατία δέχεται επίθεση στις ίδιες της τις ρίζες και έννοιες, όπως η δικαιοσύνη ή η ελευθερία, επαναπροσδιορίζονται στην κοινή συνείδηση και προβάλλονται διαστρεβλωμένες. Φυσικά, στον αντίποδα έχουμε τους ανθρώπους που δεν συμμορφώνονται με την ελεγχόμενη σκέψη. Η μέθοδος που επιλέγεται για αυτούς δεν είναι άλλη από την χρήση βίας ως μέσω ελέγχου και την καλλιέργεια του φόβου.
Τα αίτια εμφάνισης των ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη του 20ου αιώνα είναι σύνθετα και πολυδιάστατα. Από την βαθιά κρίση της φιλελεύθερης δημοκρατίας κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, μέχρι και την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια που βίωναν οι άνθρωποι εξαιτίας των μεταπολεμικών τραυμάτων τους. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι ευρωπαϊκές κοινωνίες βρέθηκαν εξουθενωμένες, όχι μόνο υλικά αλλά και ηθικά. Η ελπίδα για μια ειρηνική και δίκαιη μεταπολεμική αποκατάσταση γρήγορα διαψεύστηκε. Η Συνθήκη των Βερσαλλιών, αντί να κατευνάσει τα εθνικά πάθη, τα πυροδότησε, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Γερμανία, που βίωσε την ταπείνωση και τη διάλυση της οικονομίας της. Η Μεγάλη Ύφεση του 1929 επιδείνωσε περαιτέρω την κατάσταση, εκτοξεύοντας την ανεργία, τη φτώχεια και την κοινωνική ανασφάλεια. Μέσα σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας και απόγνωσης, οι δημοκρατικοί θεσμοί φάνταζαν ιδιαίτερα αναποτελεσματικοί και αδύναμοι. Επήλθε λοιπόν η πόλωση και οι πολίτες αναζήτησαν Μεσσίες, δηλαδή ισχυρούς ηγέτες που υπόσχονταν αποκατάσταση της εθνικής υπερηφάνειας και κοινωνική τάξη.
Έτσι προέκυψαν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα σε χώρες όπως η Ιταλία, η Γερμανία και η Σοβιετική Ένωση. Στην Ιταλία, ο Μπενίτο Μουσολίνι εκμεταλλεύτηκε τη μεταπολεμική αστάθεια για να εγκαθιδρύσει ένα φασιστικό καθεστώς. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα υπέταξε τη Βουλή, κατήργησε τα πολιτικά δικαιώματα και καθιέρωσε τον εθνικισμό ως επίσημη ιδεολογία. Στη Γερμανία, ο Αδόλφος Χίτλερ ανήλθε στην εξουσία με δημοκρατικό μανδύα, αλλά μετεξελίχθηκε ταχύτατα σε δικτάτορα, ιδρύοντας ένα καθεστώς που συνδύαζε φυλετικό μίσος, στρατοκρατία και την πιο αδίστακτη κρατική προπαγάνδα. Αντίστοιχα, στη Σοβιετική Ένωση, ο Ιωσήφ Στάλιν εδραίωσε ένα κομμουνιστικό ολοκληρωτικό σύστημα, βασισμένο στον απόλυτο έλεγχο της οικονομίας, τη βίαιη εξόντωση των πολιτικών του αντιπάλων και την καλλιέργεια λατρείας του προσώπου του.
Αν και διαφορετικά στις ιδεολογικές τους αναφορές, όλα αυτά τα καθεστώτα μοιράζονταν κοινούς μηχανισμούς: την κατάργηση των ατομικών ελευθεριών, τη μονοπώληση της εξουσίας, τον έλεγχο της πληροφορίας, τη στρατολόγηση της κοινωνίας μέσω του φόβου και της προπαγάνδας. Η βία δεν ήταν παρεκτροπή, αλλά συστατικό στοιχείο του συστήματος· θεσμική και κανονικοποιημένη. Η πολιτική δεν λειτουργούσε πλέον ως πεδίο διαλόγου αλλά ως εργαλείο απόλυτης πειθαρχίας και η εφαρμογή του «νόμου του τρόμου» εξασφάλιζε την συνέχιση αυτών των πρακτικών.
Η πτώση αυτών των καθεστώτων ήρθε είτε μέσα από την εξωτερική συντριβή, είτε από την εσωτερική αποσύνθεση. Ο ναζισμός κατέρρευσε υπό το βάρος της στρατιωτικής ήττας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και της παγκόσμιας αποστροφής για τα εγκλήματα του Ολοκαυτώματος. Ο ιταλικός φασισμός διαλύθηκε όταν ο λαός στράφηκε κατά του Μουσολίνι και η χώρα βίωσε εμφύλιο. Η σταδιακή αποδυνάμωση του σοβιετικού ολοκληρωτισμού, που κορυφώθηκε με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991, υπήρξε το αποτέλεσμα μιας μακράς κοινωνικής σαθρότητας, οικονομικής στασιμότητας και λαϊκής δυσαρέσκειας.
Οι συνέπειες αυτών των καθεστώτων στην κοινωνική και πολιτική σκέψη της Ευρώπης υπήρξαν βαθύτατες. Κατ’ αρχάς, διαμόρφωσαν ένα ισχυρότατο αντιπαράδειγμα: η εμπειρία του ολοκληρωτισμού ανέδειξε την αξία του κράτους δικαίου και της ελευθερίας του λόγου. Ο πόλεμος κατά της αυθαιρεσίας και της κρατικής βίας απέκτησε νέο ηθικό και ιδεολογικό βάρος, ενώ η μεταπολεμική Ευρώπη προσπάθησε να ανοικοδομηθεί στη βάση της συνεργασίας, της δημοκρατίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Σήμερα, η ανάδυση νέων αυταρχικών μορφών εξουσίας και ο πειρασμός της «ισχυρής ηγεσίας» σε στιγμές κρίσης καθιστούν την κατανόηση του ολοκληρωτισμού περισσότερο επίκαιρη από ποτέ. Δεν πρόκειται για ένα ιστορικό φαινόμενο που ανήκει οριστικά στο παρελθόν, αλλά για μια υπενθύμιση των ορίων της ανθρώπινης ελευθερίας όταν παραδοθεί αμαχητί στον φόβο, στην παραπλάνηση και στην απελπισία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Arendt Hannah (2017),Οι απαρχές του ολοκληρωτισμού: Ολοκληρωτισμός, εκδ. Νησίδες
- Judt, Tony (2012), Η Ευρώπη μετά τον πόλεμο, εκδ. Αλεξάνδρεια
- Serge Berstein (2001), Δημοκρατίες, Αυταρχικά και Ολοκληρωτικά Καθεστώτα στον 20ό Αιώνα, εκδ. Ποιότητα
