Της Ευθυμίας Γκαμπέση,
Πόσο χρόνο αφιερώνετε καθημερινά για να προσευχηθείτε; Για να ευχαριστήσετε, τουλάχιστον, τον Θεό και να δηλώσετε την ευγνωμοσύνη σας; Τα δεδομένα ποικίλλουν ανάλογα με την εθνικότητα, τη θρησκεία και την πίστη του αναγνωστικού κοινού, ωστόσο αφήστε με να μαντέψω ένα πράγμα: Το δυτικό προφίλ με φόντο την κοινωνική ανάπτυξη, την οικονομική πρόοδο και τη συναισθηματική ευημερία δεν ξαγρυπνά στην εκκλησία.
«Μάτια που δεν βλέπονται, γρήγορα λησμονούνται» λέει το ρητό, και πόσω μάλλον όταν αυτά τα μάτια δεν τα έχουμε δει ποτέ. Διότι, πώς αλλιώς μπορούμε να πιστέψουμε στην ύπαρξη του Θεού όταν δεν γίνεται αντιληπτός στην καθημερινότητά μας και οι δυσκολίες και προκλήσεις φαντάζουν αγγαρείες μπροστά στις κοσμικές και υλικές οάσεις που μας προσφέρονται, όσο είμαστε βουτηγμένοι σε μία έρημο με αποπνικτική απαισιοδοξία;
Καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη του σημερινού θέματος θα παίξει η πλούσια σε νόημα θέση του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι αναφορικά με την εξουσία, την ουσία της θρησκευτικότητας και κατ’ επέκταση τη λαϊκιστική χριστιανοπολιτική. Σε μία προσπάθεια να αποσαφηνιστεί η πολύπλοκη θέση του Ρώσου λογοτέχνη, ο Ανδρέας Πανταζόπουλος μας δίδει τα απαραίτητα γνωστικά όπλα για να αντιληφθούμε όχι μόνο την επίγεια τωρινή πραγματικότητα αλλά και τους λόγους που η τελευταία έχει διαμορφωθεί κατά αυτόν τον τρόπο. Εργαλείο αποτελεί το βιβλίο του Ο Ντοστογιέφσκι και το πολιτικό κακό: Ο Μεγάλος Ιεροεξεταστής, ο εγωϊσμός, το αυτεξούσιο, το οποίο κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο.
Πριν αρχίσουμε να ξεδιπλώνουμε το στοχαστικό νήμα του σημερινού βιβλίου θα πρέπει πρώτα να γνωρίσουμε τον συγγραφέα που βρίσκεται πίσω από το βαθυστόχαστο ανάγνωσμα. Ο Ανδρέας Πανταζόπουλος έχει πραγματοποιήσει τις σπουδές του στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και στο Πανεπιστήμιο Paris-XNanterre, ενώ το δεδομένο χρονικό διάστημα εργάζεται ως αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Από τις Εκδόσεις Επίκεντρο κυκλοφορούν επίσης τα εξής έργα: Ο Αριστερός Εθνικολαϊκισμος 2008-2013, Η ταυτότητα της πολιτικής στην μεταπολεμική Ελλάδα, ΠΑΣΟΚ: από τη δημοκρατική τάξη στο κινηματικό χάος; και Ο Ντοστογιέφσκι και ο λαϊκισμός.
Με αφορμή τον θρύλο του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, τον οποίο αφηγείται ο Ιβάν Καραμαζώφ στο έργο «Αδελφοί Καραμαζώφ» (1880), ο κεντρικός θεματικός άξονας του έργου περιστρέφεται γύρω από τις έννοιες της πολιτικής εξουσίας και την ανάληψη αυτής από το «τέρας» του λαϊκισμού, καθώς επίσης διαχωρίζεται το Καλό από το Κακό, δίνοντας έμφαση στη θρησκευτική σκοπιά αυτού του σύνθετου ζητήματος. Πιο συγκεκριμένα, και με πυρήνα τη χριστιανική πίστη, γίνεται λόγος για τον εξαιρετικά μεγάλο κίνδυνο που προκύπτει με την αντικατάσταση —και ταυτόχρονα υποκατάσταση— του Θεανθρώπου από τον ανθρωπό-θεό. Εντός της δεύτερης έννοιας συναντάται η ιδέα ότι «όλα επιτρέπονται», αφαιρώντας την ηθική πλευρά (και εν τέλει συνέπεια) των ανθρώπινων πράξεων. Συνεπώς, μία τέτοια ηθική και θεολογική απορρύθμιση παρεισφρέει στα πολιτικά μονοπάτια, με τους πολιτικούς άρχοντες να εκμεταλλεύονται την αποδιοργανωμένη κατάσταση για να επιτελέσουν προσωπικά και ιδιοτελή συμφέροντα σε βάρος του συνόλου, όπως στην περίπτωση του Μεγάλου Ιεροεξεταστή.
Προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η μαζική χειραγώγηση σχηματίζεται ένα νοερό δίπολο· από τη μία υπάρχει ο κόσμος του Θεού με την ταπείνωση, τη μετριοφροσύνη και την τάξη να μεσουρανούν και από την άλλη τοποθετείται ο κόσμος του ανθρωπό-θεού, στον οποίο πρωταγωνιστούν το χάος, η προσωπική βούληση και αποθέωση, πλάθοντας με αυτόν τον τρόπο ένα καθεστώς εγωϊστικού αυτεξούσιου. Για τον Ντοστογιέφκσι η εξουσία δεν συνιστά το πολιτικό κακό, ακόμη κι αν κάποιοι τον θεωρούν λανθασμένα αναρχό-μηδενιστή. Οι μηδενιστές θέλουν να υποκαταστήσουν τη θεϊκή κυριαρχία από την ανθρώπινη κυριαρχία, μεταβαίνοντας έτσι από τον Θεάνθρωπο στον ανθρωποθεό. Παρόλα αυτά, ο Ντοστογιέφκσι αποπειράται να εντάξει τη θεολογική πίστη και το τέλος (σκοπό) αυτής μέσα στην ίδια την ανθρώπινη ιστορία. Η εξουσία, η θρησκευτική εξουσία συγκεκριμένα, δεν είναι εκούσια, είναι κάτι παραπάνω, είναι αυτοφυής, αποτελεί μία έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου.
«Μόλις ο άνθρωπος αρνηθεί το θαύμα θα αρνηθεί και την ύπαρξη του Θεού, γιατί ο άνθρωπος δε ζητάει τόσο τον Θεό όσο τα θαύματα»
Καταληκτικά, το παρόν ανάγνωσμα αποτελεί μία εξαιρετική ευκαιρία για μία σε βάθος ανακάλυψη της κοινωνικό-πολιτικής πραγματικότητας, λαμβάνοντας στη συνάρτηση και τον παράγοντα της ίδιας της θρησκείας, μία παράμετρο που συχνά απαξιώνεται ως επουσιώδη. Μέσα από τη διανοητική σκέψη του Ντοστογιέφσκι, λοιπόν, διεξάγεται αβίαστα το συμπέρασμα πως δεν απορρίπτει την εξουσία και τον σκοπό αυτής (όπως κάνει η αντίστοιχη φιλοσοφική στάση του μηδενισμού), αλλά τη θεωρεί φυσική, αναγκαία και πνευματικά θεμελιωμένη.
