Του Ιωάννη Περγαντή,
Οι Μινωίτες αποτελούν ένας από τους αρχαιότερους και πιο ανεπτυγμένους πολιτισμούς της Ανατολικής Μεσογείου. Έχοντας άμεσες επιρροές από τους άλλους αναπτυγμένου πολιτισμούς της Μέσης Ανατολής, οι Μινωίτες κατάφεραν να εδραιωθούν ως μια ισχυρή κρατική και πολιτισμική οντότητα στην περιοχή του Αιγαίου. Παρά τη μεγάλη σπουδαιότητα τους, οι πληροφορίες που έχουμε για αυτούς, ως προς τον πολιτισμό και την θρησκεία τους, είναι ελλιπείς και αρκούμαστε στο να εξετάζουμε θεωρίες ή πιθανά σενάρια. Στο πλαίσιο αυτό, της αβεβαιότητας ως προς τα πραγματικά στοιχεία του μινωικού πολιτισμού, εδώ και πολλές δεκαετίες «αιωρείται» το εξής ερώτημα ανάμεσα στους ερευνητές: ποια ήταν η πραγματική θρησκεία των Μινωιτών και πιο σημαντικά, προέβαιναν σε ανθρωποθυσίες;
Καθώς δεν υπάρχουν γραπτά τεκμήρια από την Μινωική εποχή, λόγω του περιορισμένου αριθμού τους αλλά και λόγω του ότι δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμη η Γραμμική Α’, όλα τα συμπεράσματα τα οποία βγάζουν οι ερευνητές-αρχαιολόγοι βασίζονται αποκλειστικά στα αρχαιολογικά τεκμήρια τα οποία ανασκάπτονται. Ευρήματα από ταφές, από ανακτορικές θέσεις και γενικότερα από τις ανασκαφές που διενεργούνται αποτελούν τα μοναδικά τεκμήρια τα οποία μαρτυρούν την σύσταση και τον τρόπο τον οποίον ήταν οργανωμένη η μινωική κοινωνία. Βασιζόμαστε σε ερμηνείες και υποθέσεις και όχι σε απτά και αδιαμφισβήτητά στοιχεία.
Η θρησκεία των Μινωιτών αποτελεί ένας από τους τομείς, στους οποίους οι υποθέσεις υπερέχουν των στοιχείων. Αν και γνωρίζουμε κάποιες βασικές πτυχές της θρησκείας, όπως τα Ταυροκαθάψια και τη Θεά των Όφεων, δεν υπάρχουν παραπάνω πληροφορίες οι οποίες να μας αναλύουν σε βάθος τη θρησκεία τους. Οι θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί επί του θέματος αναφέρουν μια γενικότερη πίστη προς αφηρημένες έννοιες όπως τη φύση, τη Μητέρα-Γη και άλλες δευτερεύουσες θεότητες. Πιθανότατα σημαντικό ρόλο διαδραμάτιζε η ονομαζόμενη Θεά, η οποία μάλλον συνοδεύονταν από μια ανδρική φιγούρα, γύρω από την οποία είχε αναπτυχθεί ένα σύστημα παγανιστικών και φυσιολατρικών στάσεων.
Τα ιερά των Μινωιτών χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες: αυτά εντός των ανακτόρων, τα ιερά κορυφής και τα υπόλοιπα ιερά, τα οποία βρίσκονταν εντός των οικιών ή σε άλλα οικοδομήματα. Ήταν άγνωστη η ύπαρξη ενός σταθερού και ιεραρχικού ιερατείου ή το κατά πόσο αυτό επηρέαζε την πολιτική δομή του πολιτισμού τους. Οι μοναδικές πηγές που υπάρχουν είναι οι κατά τόπους τοιχογραφίες που υπάρχουν στα ανάκτορα ή σε άλλα κτήρια, καθώς και εγχαράξεις πάνω σε κοσμήματα ή πολύτιμα αντικείμενα.
Πέρα από την ίδια την φύση της θρησκείας, ένα ακόμη στοιχείο το οποίο έχει διχάσει τους ερευνητές αποτελεί το φαινόμενο των ανθρωποθυσιών. Λόγω των επιρροών που είχα οι Μινωίτες από τους λαούς της Ανατολής και της απουσίας βασικών στοιχείων για τις βασικές πτυχές της θρησκεία τους, τα ευρήματα τα οποία ανασκάπτουν οι αρχαιολόγοι μπορούν να ερμηνευθούν με πολλούς και ποικίλους τρόπους. Έτσι, υπάρχουν 2 ιδιαίτερες περιπτώσεις, στις οποίες ορισμένοι αρχαιολόγοι έχουν ισχυρισθεί πως έχουν βρει αποδείξεις ανθρωποθυσιών, την Ανεμοσπηλιά και την Κνωσσό.
Αρχικά, η Ανεμοσπηλιά αποτελεί ένα ιερό κορυφής, τοποθετημένο στους βόρειους πρόποδες του όρους Γιούχτα, κοντά στη Κνωσσό. Εκεί, οι ανασκαφές του προηγούμενου αιώνα έχουν εντοπίσει ερείπια οικοδομημάτων, η καταστροφή των οποίων αποδίδεται σε έναν καταστροφικό σεισμό της ΜΜΙΙ περιόδου, μια περίοδος η οποία είχε ταλανίσει το νησί με σεισμού, οδηγώντας και την πρώτη καταστροφή των ανακτόρων. Σε αυτό το ιερό, βρέθηκαν σκελετοί διασκορπισμένοι στο χώρο, με τον τρόπο τον οποίον είναι εναπωθημένοι να υποδηλώνει πως ο σεισμός τους βρήκε απροετοίμαστους, με το κτήριο να τους καταπλακώνει πριν καταφέρουν να βγουν.
Το περίεργο με αυτή την τοποθεσία είναι πως ένας από αυτούς τους σκελετούς δεν βρίσκεται στο δάπεδο του κτηρίου, αλλά πάνω σε μια πλατφόρμα, σε μια εμβρυακή στάση η οποία ήταν αποτέλεσμα δεσίματος των ποδιών. Δίπλα σε αυτό τον σκελετό βρέθηκε και ένα τελετουργικό μαχαίρι, το οποίο είχε πάνω του πλούσιες εγχαράξεις. Η συγκεκριμένη σκηνή, ενός ανθρώπου πιθανότατα δεμένου σε μια πλατφόρμα με ένα μαχαίρι δίπλα του, ξάφνιασε τους ερευνητές, οι οποίοι την απέδωσαν σε μια πιθανή ανθρωποθυσία. Την περίοδο εκείνη, όπως αναφέρθηκε και πριν, το νησί ταλανίζονταν από καταστροφικούς σεισμούς, οι οποίοι πιθανότατα να προκάλεσαν ανεπανόρθωτες ζημιές. Έτσι, σε μια ύστατη προσπάθεια για επίκληση στο Θείο, έλαβε μέρος μια ανθρωποθυσία, ώστε να σταματήσουν αυτού οι σεισμοί.
Αν και αυτή η θεωρία έχει μια βάση, έχει αμφισβητηθεί από πολλούς. Αρχικά, η εμβρυακή στάση του ανθρώπου, με τα πόδια κάτω από τους μηρούς, δεν σήμαινε αυτόματα ένα πιθανό δέσιμο τους, ενώ η στάση των χεριών του έδειχνε πως δεν ήταν δεμένα. Έτσι, πολλοί έχουν υποβάλει ερωτήματα ως προς τη χρησιμότητα του δεσίματος μόνο των ποδιών και όχι των χεριών. Επίσης, το μαχαίρι το οποίο βρέθηκε δίπλα του, αν και όντως τελετουργικό, δεν μπορεί να εξακριβωθεί πραγματικά η χρήση του για εκτέλεση και θυσία, καθώς πιθανών να έπεσε από έναν διπλανό τοίχο ή σημείο έκθεσης του κατά τον σεισμό. Αν και η κατάσταση που επικρατούσε εκείνη τη περίοδο μπορούσε να οδηγήσει προς ένα συμπέρασμα περί ανθρωποθυσίας, τα αρχαιολογικά ευρήματα δεν αποτελούν αρκετά πειστικά ώστε να την δικαιολογήσουν αδιαμφησβήτητά.
Ένα ακόμα παράδειγμα πιθανής ανθρωποθυσίας έρχεται από το ανάκτορο της Κνωσσού. Εκεί, σε ένα δωμάτιο εντός του οικισμού της ΠΜΙ περιόδου, βρέθηκε ένας λάκκος μέσα στον οποίο ήταν διασκορπισμένα κόκκαλα και σκελετοί 4 παιδιών, όχι σε ταφικό context αλλά σε μη-τελετουργική εναπόθεσή τους, σαν να πετάχτηκαν. Το περίεργο σε αυτά τα ευρήματα είναι πως μετά την μελέτη των κοκάλων, οι έρευνες δείχνουν πως τα παιδιά βρίσκονταν σε καλή φυσική κατάσταση και υγεία, καθώς και έφεραν ορισμένα σημάδια μαχαιριών. Αυτά τα σημάδια έχουν συναντηθεί και σε άλλη μια περίπτωση, αυτή της εκτέλεσης αιγοπροβάτων. Τα ευρήματα οδηγούν σε πιο σκοτεινά συμπεράσματα, καθώς πιθανότατα αυτά τα σημάδια να ήταν, πέρα από αποτέλεσμα εκτέλεσης, και αφαίρεσης της σάρκας των παιδιών από τα κόκκαλα, η οποία μετά αξιοποιήθηκε προς κατανάλωση της, όπως συνέβαινε και με τα ζώα.
Η θεωρία αυτή τάραξε τα νερά στην ερευνητική κοινότητα, καθώς για πρώτη φορά βρέθηκε θέση με τέτοιου είδους πιθανή πρακτική, δηλαδή ανθρωποθυσία και τελετουργικό κανιβαλισμό. Μερικοί αρχαιολόγοι προσπάθησαν να επεξηγήσουν τη θέση ως σημείο δευτερογενούς ταφής, δηλαδή περισυλλογή των οστών από την μια θέση και εναπόθεση τους σε μια άλλη, αλλά δεν δίνεται εξήγηση για τα σημάδια που έχουν βρεθεί. Μέχρι και σήμερα, αποτελεί ένα φαινόμενο το οποίο δεν έχει εξηγηθεί ή αναλυθεί εκτενώς, με τους ερευνητές να προσπαθούν να εξακριβώσουν ακριβώς το τι εξελίχθηκε τότε.
Ο Μινωικός πολιτισμός περιτριγυρίζεται από πολλά μυστήρια και υποθέσεις. Από τη στιγμή που δεν έχουμε στα χέρια μας διαθέσιμα γραπτά τεκμήρια, τα πεδία των ανασκαφών αποτελούν οι μοναδικές μαρτυρίες για αυτόν τον άλλοτε ανεπτυγμένο πολιτισμό, τα οποία πολλές φορές μας αποκαλύπτουν στοιχεία που ανατρέπουν ή υποστηρίζουν ήδη προτεινόμενες θεωρίες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Μαντζουράνη Ελένη (2002), Προϊστορική Κρήτη: Τοπογραφία και Αρχιτεκτονική, εκδ. Καρδαμίτσα
- Αλεξίου Στυλιανός (2012), Μινωικός πολιτισμός: Με οδηγό των ανακτόρων Κνωσού Φαιστού, εκδ. Κουβίδης. Β
- Λογιάδου-Πλάτωνος Σωσώ (2016), Κνωσός ο Μινωικός πολιτισμός, εκδ. Mystis
- Μανιατόπουλος Πάνος (2021), Μινωικός Πολιτισμός και Κρήτη, openbook.gr, διαθέσιμο εδώ
- Minoam Religion, eclass.uoa.gr, διαθέσιμο εδώ
