Της Κατερίνας Μανάδη,
Είναι εκπληκτικό πόσα στοιχεία της καθημερινότητάς μας θεωρούμε αυτονόητα, ενώ στην πραγματικότητα, χωρίς αυτά η καθημερινή μας ζωή θα καθίστατο αδύνατη. Ίσως το σημαντικότερο αφανές «γρανάζι» της καθημερινής μας ρουτίνας είναι η γλώσσα μας. Αυτός ο φαινομενικός «κομπάρσος» αποτελεί ουσιαστικά το μέσο με το οποίο ερχόμαστε σε επικοινωνία με τον περίγυρό μας, μεταφέρουμε τις σκέψεις μας, τις ανάγκες μας, τους προβληματισμούς μας. Συχνά, η επικοινωνία αυτή και η ανταλλαγή απόψεων οδηγούν μάλιστα σε φλογερά debate, στο πλαίσιο των οποίων προκειμένου να ισχυροποιήσουμε τα επιχειρήματά μας, ιδίως όταν προσπαθούμε ταυτόχρονα να επιδείξουμε τις φοβερές μας γνώσεις και προσωπικότητα, επικαλούμαστε τα λεγόμενα των μεγάλων σοφών που ήρθαν πριν από εμάς. Στο πνεύμα αυτό, λοιπόν, θα μπορούσαμε να υπογραμμίσουμε τη σημασία της γλώσσας χρησιμοποιώντας το ρητό δια στόματος Βιτγκενστάιν «τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου».
Η λεγόμενη, ωστόσο, επίκληση στην αυθεντία κρύβει μια αδυναμία όσον αφορά στην επιχειρηματολογική της ισχύ, καθώς όσο μεγάλοι και τρανοί και αν ήταν οι σοφοί, τα φώτα των οποίων προσπαθούμε να προσεταιριστούμε, ούτε αυτοί υπήρξαν άτρωτοι στα λογικά σφάλματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Σωκράτη, ο οποίος υπήρξε ένας από τους θορυβέστερους πολέμιους μιας «εφεύρεσης» που πλέον αποτελεί επίσης αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας’ της γραφής. Ισχυριζόμενος ότι η γραφή λειτουργεί ουσιαστικά ως μέσο υπενθύμισης και όχι μνήμης, φράζοντας παράλληλα, τον δρόμο μας προς την πραγματική σοφία, ο μεγάλος φιλόσοφος δικαίωσε επί τω πρακτέω την πεποίηθησή του αυτή, μη αφήνοντας πίσω του γραπτά κείμενα. Παρά τη φανερή εναντίωση αυτού του σπουδαίου σοφού, ωστόσο, σήμερα εμείς δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε τη ζωή μας χωρίς τη γραφή, και προφανώς χωρίς την ανάγνωση. Τι γίνεται, εντούτοις, όταν αυτοί οι φαινομενικοί κομπάρσοι της καθημερινότητάς μας… εξαφανίζονται;
Η αφασία, παρά τις όποιες προεκτάσεις αυτή έχει λάβει στο αστικό λεξικό, στους κόλπους της ιατρικής κοινότητας ορίζεται η παθολογική κατάσταση που επηρεάζει την ικανότητά μας να αξιοποιήσουμε όλες τις εκφάνσεις της γλώσσας, προκαλώντας δυσκολίες στην ομιλία, τη γραφή, την ανάγνωση, όπως και την κατανόηση του προφορικού λόγου. Η δυσμενής αυτή συνθήκη συνήθως επέρχεται ύστερα από βλάβη στα κέντρα επεξεργασίας του λόγου του εγκεφάλου, συνήθως ύστερα από εγκεφαλικό επεισόδιο, τραυματισμό της περιοχής, ενώ μπορεί να αποτελέσει και απότοκο διαφόρων νευροεκφυλιστικών ασθενειών.
Η μονιμότητα της αρνητικής αυτής επίδρασης δεν είναι εγγυημένη, καθώς η ασθένεια συναντάται τόσο παροδικά, όπως για παράδειγμα σε ασθενείς με ημικρανίες, τόσο και ως μόνιμη συνθήκη σε ασθενείς με σοβαρές εγκεφαλικές βλάβες, με τη διάρκεια της δυσλειτουργίας αυτής να εξαρτάται προφανώς από το γενουσιουργό της αίτιο. Παρά τη διαστρεβλωμένη οπτική της ασθένειας, όπως αυτή έχει εγκατασταθεί στη συλλογική μας συνείδηση, η αφασία δεν επηρεάζει την ευφυΐα του ατόμου, παρά αποφράσσει ουσιαστικά τον εκφορητικό πόρο, μέσω του οποίου αυτός επικοινωνεί τη σκέψη του με το περιβάλλον του. Ο τρόπος με τον οποίον διακόπτεται η επικοινωνία αυτή μπορεί να λάβει πολλές μορφές, οι οποίες και βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με το είδος της βλάβης που έχει προκαλέσει την απώλεια αυτή.
Συνηθέστερος τύπος αφασίας αποτελεί η αφασία Broca, στην περίπτωση της οποίας επηρεάζεται κυρίως, συχνότερα κατόπιν ενός ισχαιμικού επεισοδίου ή ενός τραυματισμού, την ομώνυμη περιοχή του εγκεφάλου, στο αριστερό συνήθως ημισφαίριο του μετωπιαίου (προσθιέστερου) λοβού του εγκεφάλου. Η διάγνωση της κατάστασης αυτής προκύπτει, συνήθως, κατά τη σειρά των κλινικών εξετάσεων που ακολουθούν την εμφάνιση του παθογενούς περιστατισού, ενώ επιβεβαιώνεται από απεικονιστικές διαδικασίες, όπως η MRI. Η μορφή αυτή της αφασίας εμποδίζει τον ασθενή να διαμορφώσει προτάσεις μεγαλύτερες από 4 λέξεις, επηρεάζοντας προφανώς ανασταλτικά την ευχέρεια λόγου του, χωρίς, ωστόσο, να εμφανίζει αντίστοιχα αρνητική επίδραση στη γλωσσική αντιληπτική του ικανότητα.
Ο λόγος των ασθενών είναι ανησυχητικά βραχυπερίοδος, στερούμενος την πολυπλοκότητα και τη συνθετότητα της δομής που θα περίμενε κανείς να χαρακτηρίζει την ομιλία ενός ενήλικου ατόμου. Η έντονη παρουσία ρημάτων και συνδετικών λέξεων προσπαθεί συχνά να «γεμίσει» τα αμήχανα κενά στα οποία ο ασθενής ψάχνει τις κατάλληλες λέξεις για να εκφράσει τη σκέψη του. Δεν είναι, φυσικά, σπάνιες και οι περιπτώσεις στις οποίες η δυσκολία αυτή μεταφέρεται και στον γραπτό λόγο, με την συγγραφή ακόμη και σύντομων προτάσεων να αποτελεί άθλος για τους πάσχοντες. Δεδομένου ότι η ευφυΐα του ατόμου παραμένει άθικτη, η δυσκολία αυτή στην έκφραση επιδρά συχνά αρνητικά στην ψυχολογία του, με τον επιπολασμό της κατάθλιψης να αυξάνεται κατακόρυφα μεταξύ των πληγέντων ασθενών.
Ωστόσο, η ελπίδα πεθαίνει πάντα τελευταία, με τις ευεργετικές επιδράσεις της λογοθεραπείας να αποδεικνύουν ήδη την αναστρεψιμότητα της δυσάρεστης αυτής συνθήκης. Νεότερα δεδομένα αναφορικά με την αποτελεσματικότητα της μεθόδου της διακρανικής διέγερσης, μιας τεχνικής κατά την οποία στρατηγικά τοποθετημένα ηλεκτρόδια διεγείρουν στοχευμένες περιοχές του εγκεφάλου φαίνεται να αναπτερώνουν ολοένα και περισσότερο το ηθικό των πληγέντων.
Πέρα, εντούτοις, από την αφασία του Broca, εξίσου συνηθισμένη, αν και λιγότερο σοβαρή – τουλάχιστον σε κλινικό επίπεδο- μορφή της εν λόγω παθολογικής κατάστασης είναι και η ανομαστική αφασία. Όπως προδίδει και το όνομά της, στην περίπτωση αυτή, ο ασθενής δυσκολεύεται να βρει τις κατάλληλες λέξεις για τα διάφορα αντικείμενα, καταφεύγοντας σε μια πιο περιγραφική προσέγγιση του κόσμου του. Για παράδειγμα, ένα μήλο στα χείλη τους μεταμορφώνεται σε «ένα κόκκινο φρούτο» ή τα δένδρα γίνοντα «τα πράσινα πράγματα σε ένα δάσος». Συχνά η αδυναμία αυτή εύρεσης των κατάλληλων λέξεων υπαινίσσεται ως αδυναμία συγκέντρωσης, ωστόσο, για τα άτομα, η ευφυΐα των οποίων, όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, παραμένει άθικτη, η όλη διαδικασία προκαλεί δυσφορία, αποτελώντας συχνά εύφορο έδαφος για την εκδήλωση εύθικτης συμπεριφοράς.
Σε αντίθεση με την αφασία Broca, συνηθέστερο αίτιο για την εμφάνιση της ανομαστικής αφασίας αποτελούν όχι εξωγενείς παράγοντες, όπως κάποιος τραυματισμός, αλλά η ανάπτυξη όγκων σε περιοχές-κλειδιά αναφορικά με τον έλεγχο και τον συντονισμό της διαδικασίας του λόγου, όπως οι κροταφικοί και οι βρεγματικοί λοβοί του εγκεφάλου. Η διάγνωση της επέρχεται ύστερα από κλινική εξέταση από τον κατάλληλο επαγγελματία υγείας, ενώ επιβεβαιώνεται πάλι με τις αντίστοιχες απεικονιστικές τεχνικές. Παρά την απουσία μιας αποφασιστικής θεραπευτικής επιλογής, και σε αυτή την περίπτωση η λογοθεραπεία φαίνεται να περιορίζει σε μεγάλο βαθμό τις αρνητικές επιδράσεις της ασθένειας.
Απ’ όλα τα παραπάνω, γίνεται κατανοητή, τόσο η πολυπλοκότητα της διαδικασίας με την οποία παράγουμε λόγο, όσο και η αξία αυτής στην καθημερινότητά μας. Δεν είχε άδικο, λοιπόν, ο Βίτγκεσταιν όταν υποστήριξε ότι ο λόγος μας οριοθετεί τον κόσμο μας. Με την κατανόηση, ωστόσο, της ακραιφνούς σημασίας που κατέχει η γλώσσα στη ζωή μας, ο περιορισμός αυτής, όπως παρατηρείται πλεόν στην καθημερινή μας επικοινωνία, ιδίως σε ψηφιακό επίπεδο, καθιστά όλο και πιο τρομακτικές τις προφητείες του G. Orwell στο αριστουργηματικό του 1984, ο οποίος σαν άλλη σύγχρονη Κασσάνδρα καταγγέλλει τον περιορισμό της γλώσσας μας ως πρόδρομο της αδρανοποίησης της σκέψης μας. Μπορεί οι αφασικοί ασθενείς να διατηρούν τις νοητικές τους ικανότητες, ωστόσο, ακόμη και αυτή η ακούσια δυσκολία στη μεταφορά των σκέψεών τους, πρέπει να μας κρατά σε εγρήγορση αναφορικά με τις δικές μας ενέργειες με στόχο να διατηρήσουμε τη γλώσσα μας μακριά από τις όποιες προσπάθειες αποδυνάμωσης του πολύτιμου αυτού επικοινωνιακού μας εργαλείου. Ας κρατήσουμε, λοιπόν, τους γλωσσικούς μας ορίζοντες ανοιχτούς, εξασφαλίζοντας ότι ούτε η γλώσσα μας, ούτε ο κόσμος μας δεν θα βρεθούν περιορισμένοι σε μια εικονική (;) φυλακή…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Aphasia, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
- Broca’s Aphasia, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
- Anomic Aphasia, Cleveland Clinic, διαθέσιμο εδώ
