Του Σταύρου Πραβή,
«Ιστορικό πλαίσιο»
Ο διάδοχος της αμερικανικής προεδρίας του Ρούσβελτ, Χάρυ Τρούμαν, παρουσιάστηκε αποφασισμένος να αντιταχθεί στις σοβιετικές απαιτήσεις κατά την σταδιακή επαναδιευθέτηση της Ευρώπης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα έτη 1945-47, αποδείχθηκαν κρίσιμα, όχι μόνο για την ανάδειξη μιας νέας εσωτερικής αμερικανικής πολιτικής, αλλά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αφετηρία μιας εξωτερικής πολιτικής στο σύστημα του διπόλου, εκείνη της «ανάσχεσης» των σοβιετικών. Οι διπλωματικές σχέσεις των δύο μεγάλων δυνάμεων πράγματι δεν βρίσκονταν και στο χειρότερο σημείο στην αρχή αυτής της περιόδου, όμως σταδιακά εξελίχθηκε ένα φαινόμενο αμοιβαίας δυσπιστίας ανάμεσα τους, ως προς την σκοπιμότητα της πολιτικής τους. Το containment, όπως αλλιώς ονομάζεται η πολιτική της «ανάσχεσης», είχε ως στόχο την σταδιακή, όχι περικύκλωση, αλλά απομάκρυνση της σοβιετικής εξωτερικής πολιτικής που οι δυτικοί είχαν εκλάβει ως επεκτατική, ενώ οι σοβιετικοί την θεωρούσαν ως «απαραίτητη» για την εξασφάλιση της ακεραιότητας τους. Παραδείγματα της πολιτικής των σοβιετικών υπήρξαν σαφώς τα όρια κυριαρχίας που έθεσαν στην Ανατολική Ευρώπη, η πρώιμη επιρροή τους στο Ιράν, και στην συνέχεια ενέργειες που θα αναλυθούν εκτενέστερα, και αυτό γιατί το «Δόγμα Τρούμαν» είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με αυτές.
«Η επιρροή του Τζόρτζ Κένναν»
Το «σχέδιο» ή η σκοπιμότητα της πολιτικής των σοβιετικών υπήρξε πραγματικά ένα αίνιγμα για τους Αμερικανούς στην αρχή αυτής της περιόδου που εξετάζεται. Η δυσπιστία ήταν μεγάλη και οι Αμερικανοί δεν γνώριζαν τον πυρήνα της πολιτικής των σοβιετικών, και εάν αυτός εκπροσωπούσε έναν παθητικό ή επεκτατικό χαρακτήρα. Στο στρατιωτικό επίπεδο, ο Ερυθρός Στρατός σίγουρα δεν ενέπνεε ιδιαίτερη παθητικότητα στην Ανατολική Ευρώπη, όντας ο μεγαλύτερος στρατός εκείνης της περιόδου, ο στρατός που ανέκαμψε από την μεγαλύτερη μαζική εισβολή που είχε διεξαχθεί στην ιστορία, ο στρατός που νίκησε τον ναζισμό με έναν «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο». Αντίθετα, οι δυνατότητες του ενέπνεαν ένα δέος στους δυτικούς.
Τα μεγαλύτερα ερωτήματα που κατέληξαν στην «ανάσχεση» απαντήθηκαν στο οικονομικό επίπεδο από την προσωπικότητα του Τζόρτζ Κένναν. Ο Κένναν υπήρξε ανώτατο στέλεχος της αμερικανικής πρεσβείας στην Μόσχα, κορυφαίος διπλωμάτης με σημαντική επιρροή στην αμερικανική πολιτική και πρώτος πρεσβευτής της ιδέας της ανάσχεσης. Η λέξη αυτή εμφανίστηκε πρώτη φορά σε ένα άρθρο του στο Foreign Affairs, και έμελλε να περιγράψει τις διάφορες μορφές της αμερικανικής πολιτικής κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Ο ίδιος πίστευε πως η Σοβιετική Ένωση ακολουθούσε μια επεκτατική πολιτική και πως η ανάσχεση της ήταν αναγκαία έως και αναπόφευκτη. Η σκέψη του επηρέασε την αμερικανική πολιτική αυστηρά και μόνο στο οικονομικό επίπεδο. Αναφέρθηκε κυρίως στην παγκόσμια κυριαρχία και στην γεωπολιτική ισορροπία ισχύος του πλανήτη, μέσω των πέντε βιομηχανικών, οικονομικά ανεπτυγμένων κέντρων. Αφορούσαν τις ΗΠΑ, την ΕΣΣΔ, την Βρετανία, τον Γερμανικό χώρο/κεντρική Ευρώπη αλλά και την Ιαπωνία.
Σημείωσε επίσης, ότι οι σοβιετικοί κατείχαν μόνο ένα από αυτά, και επομένως ότι οι ΗΠΑ είχαν την δυνατότητα να κυριαρχίσουν στον πλανήτη μέσω της οικονομικής διείσδυσης στα κέντρα αυτά, όχι επειδή αφορούν όλα το συμφέρον της αμερικανικής πολιτικής γεωπολιτικά, αλλά επειδή αποτελούν έναν οικονομικό πυρήνα στον οποίο δεν θα μπορούσαν να παρέμβουν οι σοβιετικοί, εφόσον αυτός τεθεί υπό αμερικανική σφαίρα επιρροής, οδηγώντας έτσι σε ανάσχεση. Πάντως, επέμενε πως οι Αμερικανοί δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να παρέμβουν σε κάθε σημείο του πλανήτη και να εγκαθιδρύσουν την εξουσία τους, αλλά πως έπρεπε να το κάνουν οπωσδήποτε εκεί που μπορούσαν, δηλαδή στον χώρο της δυτικής Γερμανίας. Δεν συμφωνούσε με την ιδέα της στρατιωτικής επέμβασης, όμως η οικονομική πρωτοβουλία πάντοτε έκανε αναπόφευκτη την πρώτη. Επίσης, δεν θεωρούσε ότι οι ΗΠΑ είχαν την υποχρέωση να «πολεμήσουν τον κομμουνισμό» σε κάθε σημείο του πλανήτη, καθώς δεν ήταν κάθε σημείο του πλανήτη στο κέντρο ενδιαφέροντος των Αμερικανών, ειδικά αν αυτό το σημείο δεν αποτελεί και ισχυρό οικονομικό κέντρο. Επηρέασε αδιαμφισβήτητα την πολιτική των ΗΠΑ σε οικονομικό επίπεδο, παρ’ όλα αυτά δεν συμφωνούσε καθόλου στην περίπτωση στρατιωτικών επεμβάσεων, οπότε, η αμερικανική πολιτική διάλεξε αυτό που ρεαλιστικά την συνέφερε, ή που πίστευε ότι την συνέφερε. Την διαφορά ανάμεσα στον Κένναν και στην ολιστική εφαρμογή της αμερικανικής πολιτικής στην Ευρώπη και σε άλλα σημεία του κόσμου αργότερα, την βλέπουμε σε ένα μεταίχμιο μεταξύ αμερικανικού απομονωτισμού και παρεμβατικότητας, στο «Δόγμα Τρούμαν».
«Δόγμα Τρούμαν»
Το «Δόγμα Τρούμαν» αποτέλεσε λοιπόν την ενσάρκωση της αμερικανικής πολιτικής της ανάσχεσης έναντι των σοβιετικών, σε οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο. Παρ’ όλα αυτά, δεν πρέπει να υπερτονίζεται η εμβέλεια του δόγματος αυτού και να συμπεριλαμβάνεται και σε άλλες πρωτοβουλίες των ΗΠΑ, όπως ήταν το Σχέδιο Μάρσαλ (κάτι το οποίο είχε εμπνευστεί από τα παραδείγματα του Κένναν) ή η ίδρυση του ΝΑΤΟ (κάτι με το οποίο διαφωνούσε κάθετα ο Κένναν). Το δόγμα αυτό αποτελεί σίγουρα μέτρο ανάσχεσης, αλλά δεν αποτελεί παρά μόνο το πρώτο δείγμα της αμερικανικής πολιτικής έναντι των σοβιετικών (και του κομμουνισμού γενικά) ανάμεσα σε όλα τα άλλα. Είναι μια πρωτοβουλία σειράς, σκληρών απαντήσεων, στον λεγόμενο «επεκτατισμό» των σοβιετικών. Αφορούσε τρείς χώρες (Ελλάδα, Τουρκία, Ιράν) και περιστρεφόταν γύρω από μια εμφανιζόμενη σοβιετική παρουσία στην Ανατολική Μεσόγειο. Παρά την μερική αδιαφορία του Στάλιν για την τύχη της πολιτικής της Ελλάδας, το δόγμα παρενέβη στον μεγάλο εμφύλιο ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΑΜ και τις κυβερνητικές δυνάμεις. Η παρεμβατικότητα των Αμερικανών αποτελεί περισσότερο ένα φαινόμενο καταναγκασμού παρά μιας συνειδητής παρέμβασης κυριαρχίας στον ελληνικό χώρο. Αυτά που ώθησαν την αμερικανική παρέμβαση (οικονομική και στρατιωτική) ήταν πρώτον η έπαρση των δυνάμεων του ΕΑΜ στην ύπαιθρο, δεύτερον, η «κάκιστη οικονομική κατάρρευση του κυβερνητικού στρατοπέδου» και η αδυναμία βοήθειας των βρετανών προς τους κυβερνητικούς.
Οι βρετανοί μάλιστα, αναγκάστηκαν να φύγουν από την χώρα, δεδομένων των διαφόρων άλλων ζητημάτων που έπρεπε να διευθετήσουν, όπως ήταν η ίδια η οικονομική κατάσταση της Βρετανίας, ζητήματα στην Τουρκία αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν στο ζήτημα της Παλαιστίνης. Οι βρετανοί επίσης μπορούσαν να παρατηρήσουν πως οι Αμερικανοί στην αρχή δεν ήταν διατεθειμένοι να παρέμβουν στην Ελλάδα και γενικά στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά, στα τέλη του Φεβρουαρίου το 1947, ενημέρωσαν αιφνιδιαστικά τις Ηνωμένες Πολιτείες, πως αδυνατούσαν να συνεχίσουν την βοήθεια προς την Ελλάδα και την Τουρκία από την 31η Μαρτίου 1947.
Η αμερικανική κυβέρνηση αναγκάστηκε να παρέμβει. Το θέατρο της Ανατολικής Μεσογείου έμοιαζε σαν μια ανοιχτή εστία προβλημάτων και ζητημάτων που κατ’ επέκταση, θα συνέφεραν τους σοβιετικούς. Πράγματι, υπήρχε μια έντονη αίσθηση πως το ανοιχτό μέτωπο στην Ελλάδα, και η αδυναμία περαιτέρω βοήθειας των Βρετανών, αποτελούσε μια προσπάθεια επέκτασης της Σοβιετικής Ένωσης προς την Ανατολική Μεσόγειο. Οι σοβιετικοί είχαν ήδη έλεγχο στο βόρειο Ιράν από τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο από το οποίο αναγκάστηκαν να αποσύρουν τα στρατεύματα τους έπειτα από εντολή των ΗΠΑ το 1946. Την ίδια χρονιά, οι σοβιετικοί πίεζαν έντονα την Τουρκία ούτως ώστε να εξαναγκαστεί στην παραχώρηση των στενών στα Δαρδανέλια, δείγμα επεκτατισμού που κατέρριψαν οι Αμερικάνοι τον Αύγουστο, στέλνοντας ναυτικές δυνάμεις στην Ανατολική Μεσόγειο ούτως ώστε να δείξουν την στήριξη τους στην τουρκική πλευρά. Τα δύο αυτά γεγονότα, δεν εντάσσονται ακριβώς στις ενέργειες του δόγματος, αλλά σίγουρα αποτελούν μια πρώιμη έκφανση του, και τα πρώτα δείγματα της ανάσχεσης. Σίγουρα έχουν ιδιαίτερη σημασία, και το δόγμα συμπληρώνει την σημασία τους, καθώς στην περίπτωση επικράτησης κομμουνισμού στο Ιράν και στην Ελλάδα, η Τουρκία θα ήταν παγιδευμένη σε αυτό το γεωπολιτικό πλέγμα, και οι σοβιετικοί θα είχαν το φανερό προβάδισμα αλλά και πλήρη κυριαρχία στην Ανατολική Μεσόγειο, ειδικά με μια πιθανή εκμετάλλευση των πετρελαιοπηγών του Ιράν και της θάλασσας της Ανατολικής Μεσογείου.
Ο πρόεδρος Τρούμαν παρουσιάστηκε στο Κογκρέσο στις 12 Μαρτίου 1947, ζητώντας να παράσχουν οι ΗΠΑ την σχετική βοήθεια προς την Ελλάδα και την Τουρκία. Η ομιλία του περιγράφηκε ως εξαγγελία ενός «Δόγματος Τρούμαν», ενώ ο πρόεδρος «περιέγραψε με μελανά χρώματα» την κατάσταση των δύο χωρών και πως πρέπει οι ΗΠΑ να σταθούν υπέρ των κρατών που θέλουν να διατηρήσουν τους «ελεύθερους θεσμούς» και να «αντισταθούν στον κομμουνισμό». Το δόγμα υπήρξε το πρώτο βήμα ανάσχεσης έναντι των σοβιετικών στην Ανατολική Μεσόγειο και στην Μέση Ανατολή. «Οι τρείς χώρες που παρεμβάλλονταν μεταξύ του ανατολικού συνασπισμού και των θερμών θαλασσών έμειναν γνωστά ως το «βόρειο κρηπίδωμα» (the Northern Tier) το οποίο συγκρατούσε την σοβιετική «παλίρροια» προς τον νότο»
Σίγουρα, αυτές οι ενέργειες δεν αποτέλεσαν την «επίσημη διακήρυξη» του Ψυχρού Πολέμου, καθώς η οικονομική εστία του αφορούσε το γερμανικό ζήτημα και την εκμετάλλευση του γερμανικού χώρου. Το δόγμα και η πολιτική της ανάσχεσης υποχρέωσαν τις ΗΠΑ να «πολεμήσουν τον κομμουνισμό» σε οποιοδήποτε σημείο της υφηλίου. Υπήρξε η αφετηρία μιας ενιαίας εξωτερικής πολιτικής της ανάσχεσης, η οποία θα λάμβανε διαφορετικές εκφάνσεις κατά την διάρκεια του ψυχρού πολέμου, μέχρι το τέλος του.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Ευάνθης Χατζηβασιλείου (2010), Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, (επμ. Κουρσή Μαρία), εκδ. Πατάκη
- Συλλογικό έργο (2019), Τα Βαλκάνια στον Ψυχρό Πόλεμο, (επμ. Svetozar Rajak, Κωνσταντίνα Μπότσιου, Ειρήνη Καραμούζη, Ευάνθης Χατζηβασιλείου), εκδ. Παπαδόπουλος
- Bell Phillip, Michael Hett (2001), The World Since 1945: An international History, εκδ. Hodder Education
- Derek J. Aldcroft (2008), Η Ευρωπαϊκή Οικονομία 1914-2000, (μτφ. Σταματάκης Νικηφόρος), εκδ. Αλεξάνδρεια
