Της Χαράς Παπαΐωάννου,
Η εσωτερικευμένη καταπίεση (internalized oppression) αποτελεί ένα από τα πιο ύπουλα και διαβρωτικά φαινόμενα κοινωνικής καταπίεσης, καθώς δεν προέρχεται πλέον από κάποιον εξωτερικό καταπιεστή, αλλά υιοθετείται και αναπαράγεται από τα ίδια τα άτομα που πλήττονται από την καταπίεση. Πρόκειται για μια ψυχολογική και πολιτισμική διαδικασία κατά την οποία τα μέλη περιθωριοποιημένων ή υποτιμημένων ομάδων υιοθετούν ασυνείδητα ή και συνειδητά τις κοινωνικές προκαταλήψεις, τα στερεότυπα και τις απαξιωτικές αντιλήψεις που έχουν κατασκευάσει και προωθήσει οι κυρίαρχες ομάδες εναντίον τους. Έτσι, η καταπίεση παύει να είναι μόνο εξωτερική, μετατρέπεται σε μια εσωτερική πραγματικότητα, βαθιά ριζωμένη στην αυτοαντίληψη, στην αυτοεκτίμηση και στη συμπεριφορά των ίδιων των υποκειμένων.
Η καταπίεση αυτού του τύπου, συχνά εκδηλώνεται ως αυτο-υπονόμευση. Τα άτομα αμφισβητούν τη δική τους αξία, τις ικανότητές τους, την ταυτότητά τους ή ακόμη και το δικαίωμά τους να υπάρχουν ισότιμα μέσα στον κοινωνικό χώρο. Όταν για παράδειγμα, ένα άτομο που ανήκει σε μια εθνοτική μειονότητα πιστεύει, πως οι άνθρωποι της ομάδας του είναι «τεμπέληδες» ή «κατώτεροι», δεν εκφράζει απλώς προσωπικές σκέψεις, αλλά αναπαράγει τον λόγο της εξουσίας που επιδιώκει να κρατά τις μειονότητες σε μια θέση υποταγής. Το ίδιο μπορεί να συμβεί με τις γυναίκες που εσωτερικεύουν την πατριαρχική ιδεολογία και θεωρούν πως δεν είναι ικανές για ηγετικές θέσεις, ή με τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα που αναπτύσσουν ντροπή και απόρριψη προς τη δική τους σεξουαλικότητα ή ταυτότητα φύλου. Σε κάθε περίπτωση, η εσωτερικευμένη καταπίεση δεν είναι απλώς προσωπική στάση ή αδυναμία, αλλά αποτέλεσμα βαθιάς κοινωνικοποίησης σε ένα σύστημα ανισότητας.
Η κοινωνική κατασκευή της ταυτότητας και της θέσης του υποκειμένου μέσα στην ιεραρχία ισχύος παίζει καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση αυτής της αυτο-υπονόμευσης. Όταν ένα άτομο μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που συνεχώς του υπενθυμίζει πως είναι «λιγότερο», είναι φυσικό να αρχίσει να αναπαράγει αυτή την αντίληψη ως «αλήθεια». Αυτό δε σημαίνει ότι το άτομο συναινεί ελεύθερα σε αυτή τη θέση· συχνά η εσωτερίκευση λειτουργεί μέσα από μηχανισμούς επιβίωσης, προσαρμογής ή απόπειρας αποδοχής από την κυρίαρχη ομάδα. Ωστόσο, το τίμημα είναι υψηλό: η αυτο-απόρριψη οδηγεί σε ψυχική καταπίεση, περιορισμό φιλοδοξιών, αποξένωση από την ίδια την ομάδα και τελικά, διαιώνιση του καταπιεστικού συστήματος.
Αυτό το φαινόμενο έχει βαθιές συνέπειες όχι μόνο σε ατομικό επίπεδο, αλλά και σε συλλογικό. Όταν τα περιθωριοποιημένα άτομα αποδέχονται τη ρητορική της εξουσίας, δυσκολεύονται να οργανωθούν, να διεκδικήσουν αλλαγές ή να στηρίξουν ο ένας τον άλλον, δημιουργείται μια κατάσταση διχασμού, όπου τα άτομα παλεύουν με την ενοχή, τον θυμό και την απογοήτευση, χωρίς πάντα να καταλαβαίνουν από πού προέρχεται αυτό το φορτίο. Η κοινωνική χειραφέτηση γίνεται εξαιρετικά δύσκολη όταν ο «εχθρός» έχει εγκατασταθεί μέσα στο ίδιο το υποκείμενο και λειτουργεί ως μηχανισμός αυτολογοκρισίας και εσωτερικής υποτίμησης.
Ωστόσο, η αναγνώριση της εσωτερικευμένης καταπίεσης αποτελεί ένα κρίσιμο πρώτο βήμα προς τη χειραφέτηση. Μέσα από την εκπαίδευση, την αυτογνωσία, τη συλλογική δράση και την ενδυνάμωση των περιθωριοποιημένων κοινοτήτων, μπορεί να σπάσει ο κύκλος της αυτο-υπονόμευσης. Η διαδικασία αυτή είναι επίπονη, απαιτεί χρόνο και σύγκρουση με εσωτερικευμένα πρότυπα και φωνές, αλλά είναι απαραίτητη για να αποκτήσουν τα άτομα τη δυνατότητα να δουν τον εαυτό τους ως φορείς δύναμης, αξίας και αλλαγής. Στο τέλος, η απελευθέρωση δεν είναι απλώς εξωτερική — είναι μια βαθιά εσωτερική επανάσταση απέναντι σε όσα μας έμαθαν να πιστεύουμε για τον εαυτό μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Pyke K.D. (2010), What is internalized racial oppression and why don’t we study it? Acknowledging racism’s hidden injuries. Sociological Perspectives, 53(4), 551–572, Εκδόσεις: Sage Publications
- Reframing internalized oppression and internalized domination: From the psychological to the sociocultural, Tappan, M. B. (2006), web.colby.edu, διαθέσιμο εδώ
