Toυ Παναγιώτη Πάλλη,
Στην τρίτη ιστορία σχετικά με την πολιτική στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, επηρεασμένη από τον έρωτα (ή «έρωτα»), θα ασχοληθούμε με τον αθέμιτο γάμο που σύνηψε ο Ηράκλειος με την, κατά πολύ μικρότερη, αλλά και ανεψιά του, Μαρτίνα, πως αυτός «αντιμετωπίσθηκε» από το πλήθος και τους σύγχρονους (και όχι μόνο) Βυζαντινούς Ιστορικούς, αλλά και τι επέφερε μακροπρόθεσμα όσον αφορά την ιεραρχία και τη θέση των γυναικών σε αυτή.
Βρισκόμαστε στο έτος 610, όταν ο Ηράκλειος, γιος του ομώνυμου πατέρα του πρεσβύτερου Ηρακλείου, του έξαρχου της Αφρικής, αποπλέει από τη ΝΔ Μεσόγειο κατευθυνόμενος προς τη Βασιλεύουσα με στόχο την, προ διετίας προγραμματισμένη, εκδίωξη του Αυτοκράτορος – τυράννου Φωκά, την ομαλή λειτουργία του διοικητικού μηχανισμού και κυρίως την αντιμετώπιση των Περσικών εισβολών στο ανατολικό μέτωπο. Στις 04 Οκτωβρίου, ο Ηράκλειος ελλιμενίζει στο λιμάνι της Σοφίας και την επομένη καταλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη, εκτελεί τον Φωκά και έπειτα ανακηρύσσεται Αυτοκράτωρ των Ρωμαίων από τον Πατριάρχη Σέργιο στην Αγία Σοφία.
Ο Φωκάς, όταν είχαν ξεκινήσει τα γεγονότα ναι παίρνουν την τροπή τους, είχε διατάξει τη φυλάκιση της Φαβίας Ευδοκίας (μέλλουσα σύζυγο του Ηρακλείου) και της Επιφανίας (μητέρα του Ηρακλείου) για να εκμεταλλευθεί την ομηρία τους, με την οποία έβρισκε πάτημα πίεσης ενάντια στον στασιαστή. Ωστόσο, όσο επικρατούσε αναρχία στην Πόλη, οι Πράσινοι κατόρθωσαν να απελευθερώσουν τις δύο γυναίκες από τη Μονή της νέας Μετανοίας, στην οποία ήταν έγκλειστες. Όταν δολοφονήθηκε ο Φωκάς, ο Ηράκλειος «την αυτή ημέρα ομού αυτοκράτωρ και νυμφίος αναδεικνύεται», νυμφεύθηκε δηλαδή τη Φαβία. Έναν χρόνο αργότερα, απέκτησαν μαζί μια κόρη, την Επιφανία – Ευδοκία και τον επόμενο χρόνο ακριβώς, έναν γιο, τον Ηράκλειο νέο Κωνσταντίνο. Δύο μήνες μετά τη γέννηση του Η.ν.Κ., Ιούλιο του 612, η Φαβία υποκύπτει στην επιληψία της και πεθαίνει αφήνοντας «χήρο» τον πρόσφατα ανακηρυγμένο Αυτοκράτορα, χωρίς ωστόσο να υπάρχει πρόβλημα με τη διαδοχή (βασικό μέλημα των Αυτοκρατόρων), λόγω της πρόσφατης γέννησης του μικρού Ηρακλείου, ο οποίος λίγους μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 613, σε ηλικία 8 μηνών στέφεται συμβασιλέας του πατέρα του.
Με τον θάνατο, λοιπόν, την Ευδοκίας, η θέση της Αυγούστας μένει κενή, με αποτέλεσμα τον δεύτερο γάμο του Ηρακλείου με την κατά πολύ μικρότερη, και ανεψιά του, Μαρτίνα «Θυγατήρ αυτή Μαρίας της αυτού (Ηρακλείου) ετύγχανον αδελφής». Το πέμπτο λοιπόν έτος της βασιλείας του, ο Αυτοκράτωρ «έγημε Μαρτίναν και ανηγόρευσεν αυτήν Αυγούστα στέψας αυτήν εις τον Αυγουστέα, στεφθείσαν υπό Σεργίου Πατριάρχου». Η επικρατέστερη άποψη για τη χρονολόγηση του γάμου είναι το 613/14. Ο δεύτερος αυτός γάμος ήταν η καλύτερη λύση για έναν άνδρα χήρο, με έναν διάδοχο, σε μια εποχή με αυξημένη παιδική θνησιμότητα. Ο Ηράκλειος θέλησε να επιβάλει στον λαό του τη νέα του σύζυγο (παρά τις αντιδράσεις), ούτως ώστε να ενδυναμώσει και τη δεύτερη γραμμή διαδοχής του. Η Μαρτίνα κατάφερε να «διασκεδάσει την θλίψην» του Ηρακλείου, η οποία δεν προερχόταν (μόνο) από τον θάνατο της προηγούμενης συζύγου του, αλλά (και) από τα επακόλουθα, τα οποία θα επέφερε αυτός όσον αφορά στην κληρονομική διαδοχή.
Η εκκλησία ήταν αντίθετη με τον αθέμιτο γάμο του Ηρακλείου, γεγονός το οποίο φαίνεται από τις επιστολές που του έστελνε ο Πατριάρχης Σέργιος στον Αυτοκράτορα παρακαλώντας τον να αποκηρύξει τη σχέση του με τη νεαρά Μαρτίνα. Όμως, αν ο ίδιος ο Πατριάρχης ήταν κατά του γάμου, πως τελέστηκε το μυστήριο; Είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως στη Βυζαντινή περίοδο δεν ήταν αναγκαία η παρουσία της εκκλησίας στην τέλεση ενός γάμου, παρά μόνο αν το ήθελε το ζεύγος. Το κάτωθεν χωρίο, το οποίο μαρτυρά μεν την παρουσία του Σεργίου, δεν αφορά τον γάμο των δύο νυμφίων, αλλά τη στέψη της Μαρτίνας σε Αυγούστα: «στεφθείσαν υπό Σεργίου Πατριάρχου».
Ο Πατριάρχης, συνεπώς, δεν στεφάνωσε το ζευγάρι, αλλά έστεψε τη Μαρτίνα βασίλισσα. Η μικρή Μαρτίνα είναι από τις ελάχιστες γυναίκες οι οποίες συνόδευαν τους συζύγους τους στις εκστρατείες τους, ούσα σταθερά υποστηρικτική δίπλα στον Ηράκλειο όσο εκείνος βασίλευε. Δεν υπάρχει καμία μαρτυρία η οποία να προσάπτει στη Μαρτίνα κατηγορίες περί χειραγώγησης του Ηρακλείου (όπως την κατηγορούσαν πολλοί). Ο Ηράκλειος λοιπόν θέλησε να κατοχυρώσει τη διαδοχή του όχι μόνο με τον Ηράκλειο νέο Κωνσταντίνο (γιο που απέκτησε με την Φαβία) αλλά και με τον Ηρακλ(ε)ωνά (ο μεγαλύτερος γιος που απέκτησε με τη Μαρτίνα). Περί αυτού, δεν φαίνεται να είχε ασκήσει κάποια πίεση η Αυγούστα, παρά μόνο ο Ηράκλειος ένιωθε την ανάγκη να ευχαριστήσει τη σύζυγό του, και να δείξει πόσο ευγνώμων είναι απέναντί της για όσα του έχει προσφέρει (παιδιά, συντροφιά). Από την άλλη βέβαια, ο Αυτοκράτωρ γνώριζε και την απέχθεια που είχε η Σύγκλητος για τη Μαρτίνα, και με αυτόν τον τρόπο την προστάτευε, κατοχυρώνοντας για εκείνην την εξουσία. Σε διαθήκη του ο Ηράκλειος συνέταξε: «[…] ώστε Κωνσταντίνον και Ηράκλειον τους νέους αυτούς βασιλείς ισότιμους είναι, και Μαρτίναν την αυτού γυναίκα τιμάσθαι παρ’ αυτών ως μητέρα και βασίλισσαν».
Μετά τον θάνατο του Ηρακλείου, το πλήθος αφοσιώθηκε, όπως θέλησε ο Ηράκλειος, και στους δύο βασιλείς, αλλά όχι στη Μαρτίνα, της οποίας έλεγαν «συ μεν τιμή έχεις ως μήτηρ βασιλέων, ούτοι δε ως βασιλείς και δεσπόται». Η Μαρτίνα απέτυχε να διεκδικήσει το ανώτατο αξίωμα, το οποίο τόσο επιθυμούσε. Η βασιλεία του Κων/νου Γ’ (Ηρακλείου νέου Κωνσταντίνου) έληξε μετά από 103 μέρες όταν ο ίδιος υπέκυψε στην αρρώστιά του αφήνοντας τον ανήλικο Ηρακλ(ε)ωνά μόνο του στον θρόνο. Λόγω της ηλικίας του, ωστόσο ανέλαβε τα ηνία του κράτους η Μαρτίνα, η οποία σύντομα, πιεζόμενη από τον όχλο, έστεψε συμβασιλέα τον γιο του Κων/νου Γ’, Κώνστα. Το νέο αυτό καθεστώς δεν διήρκησε πολύ, καθώς εκθρονίστηκαν Ηρακλ(ε)ωνάς και Μαρτίνα με εντολή της Συγκλήτου, αφήνοντας στον θρόνο μονάχα τον Κώνστα Β’. Η αποκατάσταση των απογόνων του Ηρακλείου από τον πρώτο γάμο ανταποκρινόταν πλήρως στο λαϊκό αίσθημα. Η Μαρτίνα και ο γιος της, όχι μόνο εκθρονίστηκαν, αλλά τιμωρήθηκαν η μητέρα με αποτομή της γλώσσας ενώ ο γιος με ρινότμηση.
Στη συγκεκριμένη ιστορία, οι μελετητές επικεντρώθηκαν περισσότερο στην αμαύρωση της Μαρτίνας και αντιμετώπισαν τον Ηράκλειο ως τον λυτρωτή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τον θριαμβευτή πολεμιστή και τον μεταρρυθμιστή Αυτοκράτορα. Το βάρος, έτσι, έπεσε στην «Εύα», στη γυναίκα και στους πειρασμούς που προκάλεσε για να ικανοποιήσει τις μεγαλεπήβολες φιλοδοξίες της. Ο Ηράκλειος, υποκύπτοντας στα αισθήματά του για τη Μαρτίνα (τα οποία ήταν έντονα όπως αναφέρει ο Μιχαήλ Ψελλός) άνοιξε την δίοδο στις γυναίκες για την άσκηση της εξουσίας, με αποτέλεσμα το 1055, η Θεοδώρα Πορφυρογέννητη να γίνει αποδεκτή ως απόλυτη Μονάρχης χωρίς να είναι ούτε χήρα, ούτε μητέρα (απλώς αδελφή), ενώ το 1067, η Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα κατέλαβε την πρώτη θέση στην ιεραρχία των διαδόχων με βούληση του ίδιου του συζύγου της (όπως επεδίωξε ανεπιτυχώς η Μαρτίνα), και έφερε μόνη της την Αυτοκρατορική ιδιότητα.
ENΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Κατερίνα Νικολάου (2021), Έρωτας και πολιτική στο Βυζάντιο: Επτά ιστορίες, Αθήνα: εκδ. Κανάκη
- Ηerring Judith (2020), Τι είναι το Βυζάντιο, Αθήνα: εκδ. Gutenberg
- Treadgold Warren (2024), Bυζάντιο: Μια συνοπτική ιστορία, Αθήνα: εκδ. Πεδίο
