Της Χαράς Γρίβα,
Το Κουρδικό Εργατικό Κόμμα (PKK), που ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1970, αναδείχθηκε ως μία από τις πιο αμφιλεγόμενες και επιρροές μαχητικές οργανώσεις στη σύγχρονη ιστορία της Μέσης Ανατολής. Με ρίζες κυρίως στον κουρδικό εθνικισμό και τη μαρξιστική-λενινιστική ιδεολογία, η εξέγερση του PKK κατά του τουρκικού κράτους έχει επηρεάσει βαθιά τον πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό ιστό της Τουρκίας.
Ιστορικό υπόβαθρο και ρίζες του κουρδικού εθνικισμού
Οι ρίζες του κουρδικού ζητήματος στην Τουρκία μπορούν να αναχθούν στην αποσύνθεση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την άνοδο του τουρκικού εθνικισμού στις αρχές του 20ού αιώνα. Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Συνθήκη των Σεβρών (1920) υποσχέθηκε ένα αυτόνομο κουρδικό κράτος, αλλά αυτό δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ λόγω της Συνθήκης της Λωζάνης (1923), η οποία ίδρυσε την Τουρκική Δημοκρατία υπό τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Το νέο τουρκικό κράτος προώθησε μια ομογενοποιημένη εθνική ταυτότητα, περιθωριοποιώντας τις εθνοτικές μειονότητες, συμπεριλαμβανομένων των Κούρδων, στους οποίους αρνήθηκε την αναγνώριση ως μία ξεχωριστή εθνοτική ομάδα.
Κουρδικές εξεγέρσεις έλαβαν χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της πρώιμης δημοκρατικής περιόδου, όπως η Εξέγερση του Σέιχ Σαΐντ (1925) και η Εξέγερση του Ντερσίμ (1937-1938), οι οποίες καταστάλθηκαν βίαια από το τουρκικό κράτος. Η επίσημη πολιτική της αναγκαστικής αφομοίωσης, της απαγόρευσης της κουρδικής γλώσσας και της άρνησης της κουρδικής ταυτότητας καλλιέργησε μακροχρόνια δυσαρέσκεια, ιδιαίτερα στις ανατολικές επαρχίες της Τουρκίας, όπου οι Κούρδοι αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού.
Η ίδρυση του PKK
Το PKK (Partiya Karkerên Kurdistanê – Εργατικό Κόμμα του Κουρδιστάν) ιδρύθηκε επίσημα στις 27 Νοεμβρίου 1978, στο χωριό Φις κοντά στο Λίτσε της επαρχίας Ντιγιάρμπακίρ. Ο ηγέτης και ιδρυτής του, Αμπντουλάχ Οτζαλάν, ήταν φοιτητής πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Άγκυρας και μέλος διαφόρων αριστερών οργανώσεων. Το PKK συστάθηκε ως μαρξιστικό-λενινιστικό επαναστατικό κίνημα με στόχο τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κουρδικού κράτους που θα περιλάμβανε τμήματα της Τουρκίας, της Συρίας, του Ιράκ και του Ιράν.
Η ιδεολογία στην οποία βασίστηκε το PKK συνδύαζε τον κουρδικό εθνικισμό με τον επαναστατικό σοσιαλισμό, επηρεασμένη από το ευρύτερο κύμα αριστερών εξεγέρσεων σε όλο τον κόσμο. Αρχικά, η ομάδα επικεντρώθηκε στην πρόσληψη κουρδικής νεολαίας, ιδιαίτερα σε φτωχές αγροτικές περιοχές και μεταξύ φοιτητών, και δημιούργησε τη βάση της μέσω της πολιτικής εκπαίδευσης, της προπαγάνδας και της οργάνωσης των λαϊκών στρωμάτων.
Μετάβαση στην ένοπλη εξέγερση
Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1980 στην Τουρκία, σηματοδότησε μια καμπή. Η στρατιωτική χούντα κατέστειλε με σκληρότητα κάθε μορφή διαφωνίας, στοχεύοντας ιδιαίτερα τις αριστερές ομάδες και τους Κούρδους ακτιβιστές. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθησαν, βασανίστηκαν ή αναγκάστηκαν να εξοριστούν. Αυτή η καταστολή ριζοσπαστικοποίησε πολλούς Κούρδους ακτιβιστές και έπεισε την ηγεσία του PKK ότι τα ειρηνικά μέσα αγώνα ήταν μάταια.
Στις 15 Αυγούστου 1984, το PKK εξαπέλυσε τις πρώτες ένοπλες επιθέσεις του εναντίον τουρκικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων στο Eruh και το Şemdinli, σηματοδοτώντας την έναρξη της ένοπλης εξέγερσης. Αυτές οι ενέργειες ξεκίνησαν μια σύγκρουση χαμηλής έντασης που θα κλιμακωνόταν τις επόμενες δεκαετίες σε πλήρη ανταρτοπόλεμο.
Στρατηγικές του PKK και ανταρτοπόλεμος
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και του 1990, το PKK ανέπτυξε ένα εκτεταμένο δίκτυο ανταρτών, που δραστηριοποιούνταν κυρίως στη νοτιοανατολική Τουρκία και χρησιμοποιούσε βάσεις στις ορεινές περιοχές του βόρειου Ιράκ για εκπαίδευση και για logistics. Η οργάνωση υιοθέτησε κλασικές μαοϊκές τακτικές ανταρτοπολέμου: ενέδρες, σαμποτάζ, δολοφονίες και επιθέσεις εναντίον των δυνάμεων ασφαλείας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το PKK στόχευε επίσης υποδομές — δρόμους, γέφυρες και οικονομικές εγκαταστάσεις — και περιστασιακά εμπλεκόταν σε αστικό τρομοκρατία. Μερικά από τα πιο αμφιλεγόμενα στοιχεία των επιχειρήσεων του PKK ήταν η στρατολόγηση παιδιών-στρατιωτών, η χρήση ναρκών και οι στοχευμένες δολοφονίες φρουρών χωριών (κρατικά χρηματοδοτούμενες κουρδικές πολιτοφυλακές). Η οργάνωση επέβαλε επίσης σκληρή πειθαρχία στις τάξεις της και προέβη σε εκκαθαρίσεις εσωτερικών διαφωνούντων.
Ενώ το PKK ισχυριζόταν ότι αγωνιζόταν για τα δικαιώματα των Κούρδων, οι τακτικές του συχνά περιλάμβαναν στοχοποίηση αμάχων, ειδικά εκείνων που θεωρούνταν συνεργάτες ή δεν υποστήριζαν τους στόχους του. Αυτή η διπλή στρατηγική της καταπολέμησης τόσο του κράτους όσο και των διαφωνούντων Κούρδων οδήγησε σε σημαντικές διαιρέσεις εντός της ίδιας της κουρδικής κοινωνίας.
Αντίδραση του κράτους και στρατιωτικοποίηση
Η αντίδραση του τουρκικού κράτους στην εξέγερση του PKK ήταν σκληρή και μιλιταριστική. Η νοτιοανατολική περιοχή τέθηκε υπό κατάσταση έκτακτης ανάγκης (OHAL) και οι αντιεξεγερτικές επιχειρήσεις εντάθηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990. Το κράτος ανέπτυξε πάνω από 300.000 μέλη των δυνάμεων ασφαλείας στην περιοχή στο αποκορύφωμα της σύγκρουσης.
Η τουρκική κυβέρνηση υιοθέτησε μια πολιτική «καμένης γης»: χιλιάδες χωριά εκκενώθηκαν ή καταστράφηκαν, ύποπτοι οπαδοί του PKK συνελήφθησαν ή σκοτώθηκαν και δημιουργήθηκε ένα δίκτυο χωρικών φρουρών (korucu) για την καταπολέμηση του PKK. Οι αναφορές για εξωδικαστικές εκτελέσεις, βασανιστήρια και εξαφανίσεις έγιναν ευρέως διαδεδομένες.
Αυτή η στρατιωτική προσέγγιση οδήγησε σε σημαντικές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και μαζικές εκτοπίσεις. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990, πάνω από 3.000 χωριά είχαν ερημωθεί και περίπου 3 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν εκτοπιστεί. Αυτές οι ενέργειες, με τη σειρά τους, τροφοδότησαν την οργή των Κούρδων και οδήγησαν σε περαιτέρω στρατολόγηση στις τάξεις του PKK.
Πολιτικές επιπτώσεις και το κουρδικό ζήτημα
Η εξέγερση του PKK άλλαξε σημαντικά τον πολιτικό διάλογο στην Τουρκία. Η άρνηση της κυβέρνησης να αναγνωρίσει την κουρδική ταυτότητα έγινε όλο και πιο αβάσιμη. Στη δεκαετία του 1990, εμφανίστηκαν διάφορα φιλοκουρδικά πολιτικά κόμματα, όπως το Λαϊκό Εργατικό Κόμμα (HEP), που επιδίωκαν τη νομική αναγνώριση και τα δικαιώματα των Κούρδων. Ωστόσο, αυτά τα κόμματα απαγορεύονταν συχνά και τα μέλη τους διώκονταν ποινικά.
Η εξέγερση αποκάλυψε επίσης βαθιές ρωγμές στην τουρκική κοινωνία όσον αφορά την εθνική ταυτότητα, τα δικαιώματα των μειονοτήτων και την κρατική εξουσία. Για πολλούς Τούρκους, το PKK θεωρούνταν τρομοκρατική οργάνωση που απειλούσε την εθνική ενότητα. Για πολλούς Κούρδους, ειδικά στο νοτιοανατολικό τμήμα της χώρας, το PKK —παρά τη βιαιότητά του— αντιπροσώπευε τη μόνη δύναμη που αμφισβητούσε δεκαετίες κρατικής καταπίεσης.
Διεθνής διάσταση
Η σύγκρουση με το PKK είχε σημαντική διεθνή διάσταση. Η οργάνωση λειτουργούσε από βάσεις στο βόρειο Ιράκ (ειδικά στα βουνά Καντίλ), τη Συρία και, σε κάποιο βαθμό, το Ιράν. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, επωφελήθηκε από την υποστήριξη ή την ανοχή αρκετών περιφερειακών κυβερνήσεων, ιδίως της Συρίας, η οποία φιλοξένησε τον Οτζαλάν μέχρι το 1998 στο πλαίσιο της γεωπολιτικής αντιπαλότητας της με την Τουρκία.
Η Τουρκία, με τη σειρά της, προσπάθησε να ασκήσει διεθνή πίεση στο PKK. Η οργάνωση τελικά χαρακτηρίστηκε τρομοκρατική οργάνωση από την Τουρκία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Το 1999, υπό την αυξανόμενη στρατιωτική και διπλωματική πίεση της Τουρκίας, η Συρία απέλασε τον Οτζαλάν, ο οποίος τελικά συνελήφθη στην Κένυα από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες με τη βοήθεια της CIA και της Μοσάντ.
Η σύλληψη του Αμπντουλάχ Οτζαλάν και οι συνέπειες
Η σύλληψη του Οτζαλάν στις 15 Φεβρουαρίου 1999 σηματοδότησε μια καμπή στην ιστορία της αριστεράς. Μετά τη δίκη του, καταδικάστηκε σε θάνατο (η ποινή μετατράπηκε σε ισόβια κάθειρξη μετά την κατάργηση της θανατικής ποινής στην Τουρκία). Από τη φυλακή, ο Οτζαλάν ζήτησε κατάπαυση του πυρός και άρχισε να υποστηρίζει μια ειρηνική λύση στο κουρδικό ζήτημα, εγκαταλείποντας το αίτημα για ένα ανεξάρτητο κράτος υπέρ μιας μεγαλύτερης πολιτιστικής και πολιτικής αυτονομίας εντός της Τουρκίας.
Παρά την αλλαγή αυτή, η σποραδική βία συνεχίστηκε και οι εσωτερικές διαιρέσεις εντός του PKK οδήγησαν στη δημιουργία διαχωριστικών ομάδων. Ωστόσο, η μεγάλης κλίμακας εξέγερση της δεκαετίας του 1990 σταδιακά υποχωρούσε.
Συνέπειες για την τουρκική κοινωνία
Η εξέγερση του PKK και η αντίδραση του κράτους είχαν μακροχρόνιες επιπτώσεις στην τουρκική κοινωνία στα τέλη του 20ού αιώνα. Πάνω από 40.000 άνθρωποι σκοτώθηκαν, συμπεριλαμβανομένων αμάχων, μαχητών του PKK και προσωπικού ασφαλείας. Η νοτιοανατολική Τουρκία υπέστη σοβαρή οικονομική υπανάπτυξη και μείωση του πληθυσμού της. Οι συγκρούσεις αυτές ανάγκασαν την τουρκική κυβέρνηση να αντιμετωπίσει το κουρδικό ζήτημα. Ενώ αρχικά το κράτος καταπίεζε την κουρδική ταυτότητα, στα τέλη της δεκαετίας του 1990 αυξήθηκαν οι απαιτήσεις για πολιτιστικά δικαιώματα, εκπομπές στην κουρδική γλώσσα και εν τέλει πολιτική ένταξη.
Η σύγκρουση εδραίωσε την εξουσία του στρατού και του μηχανισμού ασφαλείας στην τουρκική πολιτική. Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις απέκτησαν σημαντική επιρροή και οι πολιτικές ελευθερίες περιορίστηκαν με το πρόσχημα της εθνικής ασφάλειας. Ο πόλεμος διαμόρφωσε τις αφηγήσεις των μέσων ενημέρωσης και την κοινή γνώμη. Το PKK απεικονιζόταν σχεδόν καθολικά ως τρομοκρατική οργάνωση και η συμπάθεια του κοινού για τους Κούρδους ήταν χαμηλή, αν και αυτό άρχισε να αλλάζει ελαφρώς στις αρχές της δεκαετίας του 2000.
Το κουρδικό ζήτημα έγινε ένα από τα πιο πολωτικά στην τουρκική πολιτική, περιπλέκοντας τη δημοκρατική ανάπτυξη και την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η εμφάνιση του PKK και η ένοπλη σύγκρουση της δεκαετίας του 1980 και του 1990 αναμόρφωσαν ριζικά την Τουρκία. Αυτό που ξεκίνησε ως μαρξιστική-εθνικιστική εξέγερση εξελίχθηκε σε μια δεκαετή πάλη που άφησε βαθιά σημάδια τόσο στον κουρδικό πληθυσμό όσο και στο τουρκικό κράτος. Αν και στα τέλη της δεκαετίας του 1990 η ανοιχτή σύρραξη έφτασε στο τέλος της, τα κατάλοιπα αυτής της περιόδου —εκτοπισμοί, τραύματα, πολιτική καταπίεση και το άλυτο ζήτημα των δικαιωμάτων των Κούρδων— συνεχίζουν να επηρεάζουν την εσωτερική και διεθνή πολιτική της Τουρκίας. Η δράση τους τελείωσε επίσημα στις 12 Μαΐου του 2025, όπου και οι τελευταίοι μαχητές παρέδωσαν τα όπλα στο τουρκικό κράτος.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Barkey Henri J and Graham E. Fuller (1998), Turkey’s Kurdish Question, εκδ. Rowman & Littlefield
- White Paul J (2015), The PKK: Coming Down from the Mountains, εκδ. Zed Books
- Gunter Michael M (1997), The Kurds and the Future of Turkey, εκδ. St. Martin’s Press
- Romano David (2006), The Kurdish Nationalist Movement: Opportunity, Mobilization and Identity, εκδ. Cambridge University Press
