Της Νεφέλης Βρεττού,
Η συσσώρευση οικολογικών προβλημάτων κατά τη δεκαετία του 1970, λόγω της ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης σε διεθνές επίπεδο, οδήγησε στη δημιουργία ενός αυτοτελούς κλάδου του δικαίου, αυτού του περιβάλλοντος. Το δίκαιο περιβάλλοντος μπορεί να οριστεί ως «το δίκαιο της αντιμετώπισης της οικολογικής βλάβης και προστασίας του περιβάλλοντος». Ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του περιβαλλοντικού δικαίου είναι η απόδοση της ευθύνης, όταν ανακύπτει μια περιβαλλοντική ζημία. Ποιος είναι, λοιπόν, υπεύθυνος προς αποκατάσταση μιας περιβαλλοντικής ζημίας; Το Φυσικό ή Νομικό πρόσωπο που την προκάλεσε ή το σύνολο της κοινωνίας;
Την απάντηση σε αυτό το ερώτημα έδωσε μια βασική αρχή του περιβαλλοντικού δικαίου. Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» ήρθε να σταματήσει την νοοτροπία των επιχειρήσεων που είχαν την τάση να θεωρούν ότι το περιβάλλον είναι δημόσιο αγαθό, επομένως ευθύνη για αυτό έχει όλη η κοινωνία και όχι ένας μεμονωμένος φορέας που προκάλεσε τη ζημία. Η θέσπιση, λοιπόν, μιας ατομικής ευθύνης προς αποζημίωση από το φορέα που προκάλεσε τη ζημία, αποτελεί τη μόνη λύση ώστε να αλλάξει αυτή η εσφαλμένη νοοτροπία η οποία έχει οδηγήσει σε τεράστια περιβαλλοντικά προβλήματα.
Η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» συνιστά μια από τις βασικότερες αρχές του περιβαλλοντικού κοινοτικού δικαίου, όπως αυτή τυποποιείται στο άρθρο 191 § 2 ΣΛΕΕ. Όπως ρητά αναφέρεται στο εν λόγω άρθρο «Η πολιτική της Ένωσης στον τομέα του περιβάλλοντος αποβλέπει σε υψηλό επίπεδο προστασίας και λαμβάνει υπόψη την ποικιλομορφία των καταστάσεων στις διάφορες περιοχές της Ένωσης. Στηρίζεται στις αρχές της προφύλαξης και της προληπτικής δράσης, της επανόρθωσης των καταστροφών του περιβάλλοντος, κατά προτεραιότητα στην πηγή, καθώς και στην αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει».
Στο πλαίσιο αυτό, τα μέτρα εναρμόνισης που ανταποκρίνονται σε ανάγκες προστασίας του περιβάλλοντος περιλαμβάνουν, όπου ενδείκνυται, ρήτρα διασφάλισης που εξουσιοδοτεί τα κράτη μέλη να λαμβάνουν, για μη οικονομικούς περιβαλλοντικούς λόγους, προσωρινά μέτρα υποκείμενα σε διαδικασία ελέγχου της Ένωσης.» Η αρχή αυτή βασίζεται στη γενικότερη συνειδητοποίηση πως η ευθύνη για μια περιβαλλοντική ζημία πρέπει πλέον να βαραίνει το μέρος που λόγω της δραστηριότητας του είναι υπεύθυνο για την πρόκληση του κινδύνου. Οπότε, ο φορέας εκμετάλλευσης της δραστηριότητας που προκάλεσε ζημία, ο οποίος είναι εν τοις πράγμασι ρυπαίνων, οφείλει να πληρώσει και το κόστος της επανόρθωσης της ζημίας που προκάλεσε με τη δράση του.
Το κοινοτικό σύστημα περιβαλλοντικής ευθύνης διατρέχεται στο σύνολο του από τη συγκεκριμένη αρχή, για αυτό και τη συμπεριλαμβάνει τόσο στην Πράσινη Βίβλο (1993) όσο και στη Λευκή, που αντικατέστησε την πρώτη το έτος 2000. Το καθεστώς, λοιπόν, ευθύνης για περιβαλλοντικές ζημίες καλύπτει όχι μόνο τις ζημίες σε πρόσωπα και αγαθά. αλλά και τη ρύπανση του χώρου καθώς και τις ζημίες στη φύση, κυρίως στους φυσικούς πόρους και στη βιοποικιλότητα. Ειδική είναι και η προστασία και η απόδοση ευθυνών σε περίπτωση ζημίας για τις περιοχές Νατούρα 2000.
Οι προϋποθέσεις για την εφαρμογή της αρχής και για την επακόλουθη κάλυψη της ζημίας από τον ρυπαίνοντα είναι οι εξής:
- Ο εντοπισμός του ρυπαίνοντος.
- Η διάγνωση του μεγέθους της ζημίας.
- Ο αιτιώδης σύνδεσμος ανάμεσα στη συμπεριφορά του ρυπαίνοντος και στη ζημία που προκλήθηκε.
Η ευθύνη η οποία ανακύπτει από την εφαρμογή της αρχής είναι αντικειμενική. Εξαίρεση στο καθεστώς αντικειμενικής ευθύνης αποτελεί η περίπτωση ζημίας στην βιοποικιλότητα, όταν η αιτία αυτής δεν ήταν κάποια επικίνδυνη δραστηριότητα. Για αυτή την περίπτωση ζημιών, ισχύει η υποκειμενική ευθύνη και μάλιστα, σε περίπτωση που δεν μπορεί να εντοπιστεί ο ρυπαίνων αυτής της κατηγορίας ζημιών, το κράτος είναι υποχρεωμένο να τις αποκαταστήσει. Τι σημαίνει, όμως, αντικειμενική ευθύνη;
Αντικειμενική ευθύνη είναι η ευθύνη για την οποία δεν απαιτείται απόδειξη της υπαιτιότητας του ρυπαίνοντος προσώπου. Αρκεί μόνο η απόδειξη πως ένα πρόσωπο με τη δραστηριότητα του προκάλεσε τη ζημία. Επειδή, λοιπόν, στο περιβαλλοντικό δίκαιο είναι ιδιαίτερα δύσκολη η απόδειξη της αιτιώδους σχέσης μεταξύ μιας δραστηριότητας του προσώπου και της πρόκλησης ζημίας από αυτή τη δραστηριότητα, υπάρχει μια ελάφρυνση του βάρους απόδειξης. Οι λόγοι δε απαλλαγής από την ευθύνη είναι τέσσερις:
- Η ανωτέρα βία.
- Το συντρέχον πταίσμα του ενάγοντος στην πρόκληση της ζημίας.
- Η συναίνεση του ενάγοντος.
- Η παρέμβαση τρίτου μέρους.
Η νομολογία, μάλιστα, έχει δώσει κάποιες κατευθύνσεις για τις περιπτώσεις που υπάρχει δυσκολία διερεύνησης της αιτιώδους συνάφειας, ανάμεσα στη ζημιογόνα δραστηριότητα και την πρόκληση της ζημίας. Οι με αριθμούς 975,976/2015 αποφάσεις του ΣτΕ και η υπόθεση ΔΕΚ 378/08 της 9.3.2010, αναφέρουν ρητά πως: «Μέτρα αποκατάστασης μπορούν να επιβληθούν και με συναγωγή μόνον τεκμηρίου αιτιώδους συνάφειας μεταξύ της ρύπανσης που διαπιστώνεται και των δραστηριοτήτων ή των φορέων εκμετάλλευσης. Η συνάφεια αυτή θα ερείδεται σε ευλογοφανείς ενδείξεις, όπως η εγγύτητα των καταστάσεων των φορέων αυτών με την εν λόγω ρύπανση και η αντιστοιχία μεταξύ των ουσιών που ανευρέθησαν και των συστατικών που χρησιμοποιεί ο εν λόγω φορέας εκμετάλλευσης στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του.»
Η ευθύνη, λοιπόν, βαρύνει τα άτομα που έχουν την εποπτεία μιας δραστηριότητας, η οποία είναι υπαίτια για την πρόκληση μιας ζημίας στο περιβάλλον. Σε περίπτωση που η δραστηριότητα ασκείται από νομικό πρόσωπο, η ευθύνη αποδίδεται στο ίδιο το νομικό πρόσωπο και όχι στους διαχειριστές ή στους υπαλλήλους που τυχόν ενεπλάκησαν στη δραστηριότητα. Για αυτό το λόγο και οι δανειστές που δεν ασκούν επιχειρησιακό έλεγχο, δεν θεωρούνται υπόλογοι.
Συνοψίζοντας, αντιλαμβανόμαστε πως η σημασία της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει» είναι μεγάλη στο περιβαλλοντικό δίκαιο για δύο λόγους. Πρωτίστως, επειδή τα τεράστια περιβαλλοντικά προβλήματα επιβάλλουν την απόδοση των ανάλογων ευθυνών και δευτερευόντως, επειδή στην περίπτωση των περιβαλλοντικών ζημιών είναι ιδιαίτερα δυσχερής ο εντοπισμός της ευθύνης και η απόδοση αυτής σε ένα πρόσωπο. Συνεπώς, είναι και μεγάλος ο κίνδυνος να επωμιστεί μια υπέρογκη αποζημίωση το σύνολο της κοινωνίας για μια ζημία που υπαιτίως προκλήθηκε από ένα συγκεκριμένο φορέα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γλυκερία Π. Σιούτη (2022), Εγχειρίδιο Δικαίου Περιβάλλοντος, 4η Έκδοση, εκδ. Σάκκουλα,
- Αποφάσεις: 975,976/2015 ΣτΕ και η υπόθεση ΔΕΚ 378/08 της 9.3.2010
